რა არის ქართული წარმართობა?

 

მცხეთა დიდ ტერიტორიაზე გაშლილი ქალაქი იყო, რომლის ცენტრიც მტკვრისა და არაგვის შესართავთან მდებარეობდა. აქ, მდინარე მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე, შემაღლებულ ბორცვზე, არმაზ-ბაგინეთში, სახლობდა სამეფო ოჯახი და მასთან დაახლოებული არისტოკრატია (სამეფო საგვარეულოს წევრები). სამეფო უბანი სასახლის, ექვსაფსიდიანი წარმართული ტაძრის, აბანოსა და მარნისგან შედგებოდა. აქედან კარგად ჩანდა ქალაქი მცხეთა (თანამედროვე სვეტიცხოვლის მიდამო), მტკვრისა და არაგვის მზეზე მოციმციმე ტალღები, მცხეთის მოპირდაპირე მხარეს აღმართული მთა და ტყეებით დაფარული საგურამოს ქედი.

    შუა საუკუნეების ქართული ლიტერატურული ტრადიცია წარმართული ქართლის დედაქალაქს შემდეგნაირად აღწერდა: ქალაქი მთა ქართლის (სწორედ ამ მთისგან მიიღო საქართველოს ცენტრალურმა პროვინციამ თავისი სახელწოდება) ძირში იყო გაშენებული. ამ მთაზე მდებარეობდა ქართველთა ლეგენდარული წინაპრის, ქართლოსის, საფლავი, რომელიც წარმართ ქართველთათვის საფიცარი ყოფილა. ქალაქში შემომავალი მგზავრი შორიდანვე მოჰკრავდა თვალს წარმართული სამეფოს მრისხანე ღმერთთა კერპებს: არმაზს, გაცსა და გაიმს. გაცის კერპი ოქროსგან ყოფილა გამოქანდაკებული, ხოლო გაიმისა - ვერცხლისგან. მათ შუაში მდგარა ქართლის უზენაესი ღვთაების - დიდებული არმაზის - კერპი. უზარმაზარ ქანდაკებას სპილენძის ტანზე ოქროს ჯაჭვის პერანგი ემოსა, თავზე ოქროსავე მუზარადი ეხურა, ხოლო მხრებს ფრცხილისა (ონიქსის) და ბივრიტის სამხრეები უფარავდა. არმაზის ქანდაკებას ხელში ხმალი ეჭირა, ,,რომელი ბრწყინვიდა და იქცეოდა ჴელსა შინა’’. მერვე საუკუნის სომეხი მემატიანის, მოსე ხორენელის, თანახმად, წარმართი ქართველები ადრეული დილით საკუთარი სახლების ბანებზე ადიოდნენ და როდესაც მზის პირველი სხივები დიდებულ კერპებს ააელვარებდა, არმაზს, გაცსა და გაიმს თავიანთ თავებსა და ოჯახებს ავედრებდნენ. შუა საუკუნეების ქართული მატიანეების თანახმად, არმაზის, გაცისა და გაიმის დღესასწაული ზაფხულში იმართებოდა, როდესაც აგვისტოს სიცხეში მცხეთა და მისი შემოგარენი ნაირფერად შემოსილი ხალხით ივსებოდა, იმართებოდა ლხინი, ასპარეზობა, ხალხი სიხარულით, მოკრძალებითა და თაყვანისცემით ხვდებოდა ბრწყინვალედ შემოსილი მეფისა და დედოფლის გამობრძანებას (შესაძლოა, ყველაფერი დაახლოებით ისე ხდებოდა, როგორც ამას ვასილ ბარნოვი აღწერს თავის ცნობილ მოთხრობაში არმაზის მსხვრევა). სამეფო წყვილის გამობრძანება დღესასწაულის კულმინაციას წარმოადგენდა და განსაკუთრებული ზეიმით აღინიშნებოდა. 

    მცხეთის მოპირდაპირე მთას ამშვენებდა მაღალი, რტოგაშლილი, ფართო ფოთლებით შემოსილი ხე. ამ ხეს წარმართი ქართველები სასწაულმოქმედ ძალას მიაწერდნენ. ხეების თაყვანისცემა სულაც არ იყო უჩვეულო ძველი ქართველებისთვის (და, ზოგადად, კავკასიელებისთვის). მთის სალოცავებს გარს ერტყათ წმინდა ტყეები, საიდანაც ერთი ტოტის აღებაც კი მკაცრად ისჯებოდა. ქართველი მთიელების რწმენით, წმინდა ხეებით ზეცასთან, დამბადებელი ღმერთის საუფლოსთან (დამბადებელი ანუ მორიგე ღმერთი ქართული მითოლოგიის უზენაესი ღვთაებაა და არ უნდა აგვერიოს წმინდა სამებაში) ოქროს შიბით (ჯაჭვით) იყო დაკავშირებული. მათი დაზიანება წარმოუდგენელი მკრეხელობა იყო. ქართველ მთიელთა გადმოცემით, სწორედ ამიტომ, თავისუფალი მთის დაუძინებელმა მტერმა, ზურაბ არაგვის ერისთავმა, ხევსურთა დასამორჩილებლად გაუგონარი მკრეხელობა ჩაიდინა - მან ლაშარის ჯვრის ხეს, რომელიც ვერაფრით წააქცია, დაკლული კატის ანუ უსურმაგის (,,უსურმაგი’’ ცხოველია, რომლის ხორცი არ იჭმევა) სისხლი ასხურა და შემდეგ მოაჭრევინა,[i] რის შემდეგაც ოქროს უხილავი შიბი გაწყდა და ზეციურ საუფლოს დაუბრუნდა, თუმცა ზურაბ არაგვის ერისთავმა (რომლის მმართველობაც ქართული მთის ისტორიაში ,,სისხლის წვიმებადაა’’ ცნობილი) საწადელს მაინც ვერ მიაღწია და ქართველ მთიელთა დამორჩილება მაინც ვერ მოახერხა... მცხეთის მთის წვერზე მოშრიალე ხე (სადაც დღეს ჯვრის მონასტერია აღმართული) სნეულებს კურნავდა და მლოცველებს სათხოვარს უსრულებდა, ძველი ქართული ლეგენდის თანახმად, თუკი მონადირეთაგან დაჭრილი ირემი ამ ხის ნაყოფს იგემებდა, ის უსათუოდ განიკურნებოდა.

    ამ მთის მოშორებით, გარდასულ ჟამთა გარდამოცემის თანახმად (რომელიც შუა საუკუნეების წყაროებში აისახა), დღევანდელი ზედაზნის მთაზე (ძველად ცნობილი იყო ,,ზედა ზადენი’’ და ,,ქვემო ზადენი’’, თუმცა მოგვიანებით მხოლოდ ზედა ზადენის სახელწოდება შემორჩა, აქედან - ,,ზედაზენი’’) აღმართული იყო ძველი ქართლის კიდევ ერთი ძლევამოსილი ღვთაების - ზადენის - კერპი, რომელიც მუდმივად ითხოვდა ადამიანების სისხლს. იოანე ზედაზნელის ცხოვრებაში მოთხრობილია ეპიზოდი, თუ როგორ დაინახა მცხეთაში მყოფმა მონაზონმა იოანემ მწვანით შემოსილი ზედაზნის მთის წვერზე შავი ღრუბელი, რაც მას დემონური ძალის განსახიერებად მიუჩნევია. ცხოვრების თანახმად, მეექვსე საუკუნის შუა წლებში ზადენის კერპის გავლენა კვლავაც იყო შემორჩენილი მთაზე. ცხადია, იოანე ზედაზნელმა მთის წვერს მიაშურა, საიდანაც ბოროტი ძალა ლოცვითა და სასწაულმოქმედებით განდევნა.

    აი, ესაა ძალიან მოკლე და ზოგადი სურათი ქართული წარმართობისა, როგორც ეს აღწერილია ქართლის ცხოვრებასა და ქართლის მოქცევაში. სურათი ფრიად მომხიბვლელია, ძველი ქართველი მემატიანენი და ჰაგიოგრაფები მხატვრული სიტყვის ნამდვილი დიდოსტატები იყვნენ. ისინი ფრიად დამაჯერებლად ხატავდნენ გარდასულ ჟამთა ყოფასა და წარმართ ქართველთა რელიგიას. მხოლოდ პრობლემა ისაა, რომ ეს ყველაფერი მათი გამოგონილია. არავითარი არმაზის, გაცისა და გაიმის, ან ზადენის კერპების, ან მთაზე მოშრიალე სასწაულმოქმედი ხის არსებობა არ დასტურდება, არც თანადროული წერილობითი წყაროებით, არც ეპიგრაფიკით, არც არქეოლოგიური მასალით, საერთოდ არაფრით! ამის ,,დასტურად’’ მხოლოდ მერვე-მეათე საუკუნეების ლეგენდებითა და ზღაპრებით სავსე თხზულებები გვაქვს. ერთობ მოსწრებულად ამბობდა ცნობილი ქართველი ისტორიკოსი სარგის კაკაბაძე, რომ ლეგენდის სილამაზე მაშინვე ქრება, როდესაც ამ ლეგენდას ,,ისტორიკოსის ცივი ხელი ეხებაო’’. მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრის საქართველოში უკვე ვრცელდებოდა ევროპულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებული ტრადიცია - უნდობლობა და კრიტიკული დამოკიდებულება წყაროების მიმართ, რაც ნებისმიერ ისტორიკოსს უცილობლად მოეთხოვება! ცნობილმა ქართველოლოგებმა, ნიკო მარმა, ივანე ჯავახიშვილმა, კორნელი კეკელიძემ და სარგის კაკაბაძემ, დაუნდობელი კრიტიკის ქარცეცხლში გაატარეს შუა საუკუნეების წყაროები, რის შედეგადაც მივიდნენ ძალიან ლოგიკურ დასკვნამდე - ქართულ (და ნაწილობრივ სომხურ) წყაროებში დახატული სურათი ქართველთა წარმართული პანთეონისა გვიანდელი ჰაგიოგრაფიული ფაბრიკაციაა და მეტი არაფერი! ცნობილია, რომ ჰაგიოგრაფიულ თხზულებათა ავტორები უამრავ ამბავს იგონებდნენ, იგონებდნენ ან საკუთარ ფანტაზიაზე დაყრდნობით ან სხვა ენებზე შექმნილი ჰაგიოგრაფიული თხზულებების ცნობების გამოყენებით. ცნობილია, რომ ქართული ჰაგიოგრაფიის ძირითადი მკვებავი წყარო ბიზანტიური ჰაგიოგრაფია იყო. ბიზანტიური ჰაგიოგრაფია კი სავსეა სხვადასხვა წარმართული კერპების აღწერილობებით, მათთან მებრძოლ წმინდანთა ამბებითა და სრულიად ფანტასტიკური შინაარსის სასწაულებით. ქართველ ჰაგიოგრაფებსაც რა რჯიდათ თვითონ დამსხდარიყვნენ და ეფიქრათ ქართლის მოქცევის ,,ლიტერატურულ გაფორმებაზე’’. მათმა უმრავლესობამ ბერძნული გადასარევად (ან არც ისე გადასარევად) იცოდა, ნიჭიერი მწერლისთვის კი ამ ამბების ქართულ ნიადაგზე გადმოტანას აღარაფერი უნდოდა (მით უმეტეს, შუა საუკუნეების მონასტრის ცივ სენაკში გამოკეტილ მონაზონს გასართობი ისედაც ბევრი არაფერი ჰქონდა). განაწყენებული მკითხველი, ცხადია, არ შეეგუება ამ შეხედულებას (რადგანაც მას ბავშვობიდან ასწავლიდნენ ამ ამბების ,,ისტორიულობას’’ და ,,რეალურობას’’, ისევე როგორც ფარნავაზისა და სხვა უამრავი ამბის ისტორიულობას, რომელიც არაფრით მტკიცდება). მე კი კიდევ ერთხელ გავიმეორებ, რომ ქართული წარმართული პანთეონის არსებობა იმ სახით, რა სახითაც ის გვიანდელ წყაროებშია აღწერილი, არაფრით დასტურდება! დავუშვათ, წერილობითი წყარო არ შემორჩენილა, იმ ძალიან მდიდარ არქეოლოგიურ მასალაში მაინც ხომ უნდა აღმოჩენილიყო რამე, თუნდაც სულ მცირე რამ, რაც ამ წარმართული პანთეონის არსებობის დამადასტურებლად გამოდგებოდა?! არადა, მცხეთა არქეოლოგიურად (სხვა ძეგლებთან შედარებით) კარგადაა შესწავლილი... თუკი, იბერიის უმთავრეს ღვთაებათა კერპების არსებობის დამადასტურებელი არავითარი არტეფაქტი არაა შემორჩენილი (თუნდაც ამ კერპების მცირე ზომის ქანდაკებანი ან მათი ხსენება რომელიმე, თუნდაც მოკლე და უმნიშვნელო წარწერაში, ბეჭედზე იქნებოდა ის თუ რომელიმე სხვა მომცრო ზომის ნივთზე), ეს ერთ-ერთი ძლიერი არგუმენტია იმ აზრის სასარგებლოდ, რომ ეს ყველაფერი შუა საუკუნეების მწერლების ფანტაზიის ნაყოფია.

თუმცა ძველი ქართული წყაროების ყველა ჩვენება რადიკალურად უარსაყოფი როდია. თვით სახელი ,,არმაზი’’ ძველ ბერძენ და რომაელ ავტორებთანაცაა დადასტურებული ანუ ეს სახელწოდება მთლად გვიანდელი გამონაგონი არ უნდა იყოს. საქმე ისაა, რომ არმაზის კულტი შესაძლოა მართლაც ფართოდ იყო გავრცელებული ძველ იბერიაში (ოღონდ, ცხადია, იმ სახით არა, როგორც ამას ძველი ქართველი მემატიანენი წარმოგვიდგენენ), მაგრამ, დიდი ალბათობით, ეს კულტი სპარსული ცეცხლთაყვანისმცემლობის ადგილობრივი, ქართული ვარიანტი უნდა ყოფილიყო (,,ქართული მაზდეანობა’’, როგორც მას ამერიკელი ქართველოლოგი სტივენ რაპი უწოდებს). ზოროასტრიზმი ქართლში ფართოდ გავრცელებული რელიგია იყო. გასაკვირი სულაც არაა, რომ სპარსულმა რელიგიამ ადგილობრივ ნიადაგზე ცვლილება განიცადა, გადასხვაფერდა და ცეცხლთაყვანისმცემლობის ადგილობრივ სახესხვაობად იქცა. შემდეგ კი, მერვე-მეცხრე და მეათე საუკუნეების მემატიანეებმა ძველ, ჩვენამდე მოუღწეველ ქრონიკებში, გაფანტული ცნობები არმაზის კულტის შესახებ თავიანთი მიზანდასახულობისა და გემოვნების მიხედვით გადაამუშავეს და მკითხველს ძველი ქართული წარმართული პანთეონის დღეს უკვე საყოველთაოდ ცნობილი სურათი შესთავაზეს.[ii]

        საქმე ისაა რომ ქართველებს არ შემოგვრჩა ჩვენი წარმართული პანთეონი, ისე როგორც ეს ბერძნებსა და რომაელებს ჰქონდათ, ჩაწერილი, დეტალურად აღწერილ-გაფორმებულ-გალამაზებული, ღმერთების, ნახევრადღმერთებისა და გმირების ურიცხვი მომხიბლავი ისტორიებითა და თავგადასავლებით. ამგვარი წერილობითი წყაროებით ჩვენ არ ვართ განებივრებული. გარკვეულ სანდო ცნობებს გვაწვდიან ძველი ბერძენი და რომაელი მწერლები, მაგრამ ეს დიდი ვერაფერია. უფრო მრავალფეროვან და საინტერესო მასალას გვთავაზობს არქეოლოგია, მაგრამ სანამ არქეოლოგია თავის სიმაღლეზე დადგებოდა საქართველოში, მანამდე სხვადასხვა მკვლევარმა ეთნოგრაფიას მიმართა.

    1878 წელს Кавказ-ში გამოქვეყნდა უცნაური, ერთობ მისტიკური რიტუალის აღწერილობა. ეს პუბლიკაცია კახეთის ერთ-ერთი სალოცავის დღესასწაულზე გამართულ რიტუალს ეხებოდა. 14 აგვისტოს მთვარიან ღამეს მლოცველები კახეთში, სოფელ აწყურში, თეთრი გიორგის ტაძართან იკრიბებოდნენ. აქ დიდძალი მლოცველი იყრიდა თავს თუშეთიდან, ფშავ-ხევსურეთიდან და ქიზიყიდან. რიტუალი იწყებოდა ტაძრის გალავნის გარშემო ლოცვითი მსვლელობითა და გალობით. პილიგრიმთა პროცესიას წინ აუცილებლად ქალები მიუძღოდნენ, ხოლო უკან მათ მამაკაცები მოსდევდნენ. მლოცველები ტაძრის გალავანს წრეს არტყამდნენ (სამჯერ ან შვიდჯერ) და გალობდნენ: ,,წმინდა გიორგი ცხოველო (ანუ ცოცხალო - შ. მ.), შენს სალოცავად მოველო!’’ ამის შემდეგ რიტუალი კიდევ უფრო უცნაურ სახეს იღებდა. ხალხი გალავანში იწყებდა შესვლას, მაგრამ აქ მათ ერთი ასეთი წესი უნდა შეესრულებინათ. თეთრი გიორგის (ანუ ადგილობრივი ღვთაების) მონა, რომელშიც ღვთაების სული იყო დავანებული, გალავნის შესასვლელში წვებოდა. ტაძრის ეზოში შემავალ მორწმუნეებს მასზე უნდა გადაევლოთ ან მისთვის ფეხი დაებიჯებინათ. რაც არ უნდა მაგრად დაეჭირათ ხატის მონისთვის ფეხი, მონას ხმა არ უნდა გაეღო და ყველაფერი უდრტვინველად მოეთმინა. ამის შემდგომ მლოცველები ეკლესიასთან გროვდებოდნენ. აქ რიტუალი კულმინაციას აღწევდა. მთვარის შუქით განათებულ ეზოში თეთრი გიორგის სხვა, თეთრ კვართში შემოსილი, მონა (ოღონდ ამჯერად, ქალი) გამოდიოდა. ამ მონაში რელიგიური ეგზალტაცია მწვერვალს აღწევდა: ის დახტოდა, თამაშობდა, იკრუნჩხებოდა და დროგამოშვებით საშინელი გმინვა აღმოხდებოდა ხოლმე. ამ დროს ეზოში მღვდელი და დიაკვანი იდგნენ. მასთან ის მლოცველები მოდიოდნენ, რომლებსაც თეთრი გიორგის მიმართ აღთქმა ჰქონდათ დადებული. მათ მოჰყავთ ცხვრები (,,საღმთო’’), რომლებიც წმინდანისთვის მსხვერპლად უნდა შეეწირათ. ამ მლოცველებს ყელზე ეკიდათ შანა (ლითონის ნივთი, რომელსაც ავი თვალისაგან დასაცავად იყენებდნენ), ცხვარს მღვდელს მიუყვანდნენ, რომელიც ცხვარს შუბლზე მატყლს შეუტრუსავდა და ლოცვას წარმოთქვამდა: ,,წმინდაო გიორგი, შეიწირე საღმთო მონისა შენისა (სახელი)!’’ დიაკვანი პილიგრიმებს (რომლებიც აღთქმის პერიოდში ხატის მონებად ითვლებოდნენ) შანისგან ათავისუფლებდა. მათი აღთქმა შესრულებული იყო! ამ დროს ეკლესიას ლოცვა-ვედრებითა და ჩოქვით გარს უვლიდნენ ქალები, რომლებსაც კისერზე ჯაჭვი ედოთ და თავიანთ თავს თეთრ გიორგის ავედრებდნენ.

ცხადია, მთვარიან ღამეს შესრულებული ამ რიტუალის არსი მრავალი საუკუნის განმავლობაში გამოუცნობი იყო და არც მეცხრამეტე საუკუნის მკვლევართ მოუკლავთ თავი მისი ანალიზით. რიტუალის აღწერილობის გამოქვეყნებიდან მხოლოდ რამდენიმე ათწლეულის შემდეგ შეძლო ივანე ჯავახიშვილმა მისი საიდუმლოს ამოხსნა. ძველი მემატიანეების კითხვისას ივ. ჯავახიშვილი ძველი სამყაროს ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ისტორიკოსისა და გეოგრაფოსის, სტრაბონის, თხზულებაში, გეოგრაფიაში, კავკასიის ალბანეთის აღწერისას ამგვარი რელიგიური წესის აღწერას წააწყდა. სტრაბონი საუბრობს იბერია-ალბანეთის საზღვარზე მყოფი მთვარის ტაძრისადმი მიძღვნილი ჩვეულების შესახებ. აქ, მთვარის დღესასწაულზე, დიდძალი მლოცველი იკრიბება. ტაძრის მონები რელიგიურ ეგზალტაციას ეძლევიან და წინასწარმეტყველებას იწყებენ. იმ მონებს, რომლებიც ტყეებში მარტო დაძრწიან, ქურუმები ჯაჭვს დაადებენ და ერთი წლის განმავლობაში ასუქებენ, რათა დღესასწაულზე ღვთაებას მსხვერპლად შესწირონ. მთვარის ღვთაებისადმი მიძღვნილ ღამეს ქურუმები ღვთაების მონას ტაძრის ეზოს სიახლოვეს ლახვრით კლავენ. ლახვარს პირდაპირ გულში ურტყამენ. როდესაც მონის მკერდიდან მუქი სისხლი გადმოსჩქეფს და მისი უსულო სხეული მიწაზე ეცემა, მის გვამს ქურუმები ტაძრის ეზოს შესასვლელთან მიათრევენ. ეზოში შესვლამდე მლოცველები ცხედარს აბიჯებენ და ამგვარად შედიან ეზოში.  ცხადია, სამეცნიერო ნაშრომში ემოციებისა და ლირიკის ადგილი არაა, თუმცა ივ. ჯავახიშვილმა ვერ მოახერხა გაოცების დამალვა (მეც მახსოვს ჩემი ემოცია, როდესაც ქართველი ერის ისტორიის პირველი ტომის გაყვითლებულ ფურცლებზე ამ ორი რიტუალის შედარება წავიკითხე): ,,საკვირველი მსგავსებაა! ცხრამეტმა საუკუნემ განვლო მას შემდეგ, რაც სტრაბონმა პირველად აღწერა მთვარის დღესასწაული, ქართველმა ხალხმა ჯერ ცეცხლთაყვანისმცემლობა მიიღო, მერე კიდევ ქრისტიანობა; ამ ორმა სარწმუნოებამ ხანგრძლივი, ძლიერი გავლენა იქონია ჩვენ ეროვნულ აზროვნებასა და ზნე-ჩვეულებებზე, მაგრამ მაინც ასე საუცხოოდ არის შენახული უძველესი სარწმუნოების კვალი.’’[iii] ერთი შეხედვით ეს დაუჯერებელია. რატომ? იმიტომ რომ ზეპირი გზით გადაცემულ ტრადიციას, წესით, არ უნდა ჰქონდეს ამგვარი გამძლეობა, მით უმეტეს, მთელი იმ რბევისა და ოხრების შემდეგ რაც საქართველოს ამ მხარემ მთელი ორი ათასი წლის მანძილზე გაიარა, მაგრამ პირველი და მეცხრამეტე საუკუნეების რიტუალების აღწერილობა ერთმანეთს საოცრად ემთხვევა, ერთმანეთს ემთხვევა გეოგრაფიული ადგილმდებარეობაც! ამიტომ რთულია ივანე ჯავახიშვილისეულ დასკვნაში ეჭვის შეტანა.

თავად ივანე ჯავახიშვილისა და ქართველ მეცნიერთა მომავალი თაობებისათვის ეს იმის ნიშანი იყო, რომ ქართველთა წარმართული, წინარექრისტიანული რწმენა-წარმოდგენები მათ ქართულ ფოლკლორში, ქართულ ხალხურ რელიგიაში, ხალხურ ქრისტიანობაში უნდა ეძიათ. ივანე ჯავახიშვილმა ამ მხრივ დეტალური კვლევა და ანალიზი ჩაატარა. ქართული ფოლკლორისა და ეთნოგრაფიული ყოფის ანალიზის შედეგად მან ქართული წარმართული რელიგიის ტრიადაც აღადგინა. ამავე გზას გაჰყვა ქართული წარმართობის, ალბათ, ყველაზე დიდი მკვლევარი - ვერა ბარდაველიძე. ქართული ხალხური რელიგიისა და წეს-ჩვეულებების დეტალური ანალიზისა და შესწავლის შედეგად მან სამეცნიერო საზოგადოებას წარმართული ქართული რელიგიის მისეული ინტერპრეტაცია შესთავაზა. მისი დასკვნით, უზენაესი ტრიადა ძველ ქართულ რელიგიაში უნდა ყოფილიყო დამბადებელი ღმერთი, კვირია და მზე-ქალი.[iv] ქართული წარმართობის კვლევას ქართველ მეცნიერთა მომავალი თაობები აგრძელებდნენ. ამ კუთხით ნებისმიერი მკვლევრისთვის აუცილებელი იყო ქართული ხალხური რელიგია შესწავლა, რადგან სწორედ ქართული ხალხური სარწმუნოება იძლეოდა განსაკუთრებით უხვ მასალას ქართველთა წიარექრისტიანული რელიგიის შესასწავლად.  

პირადად ჩემი აზრით, ქართული ხალხური რელიგია ქართული კულტურის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი და საინტერესო მხარეა. ოფიციალური, ქართულ ნიადაგზე გადმოტანილი ბიზანტიური ქრისტიანობისგან განსხვავებით ქართველი ადამიანი სწორედ ამ ტიპის რელიგიაში ახერხებდა საკუთარი სურვილების, რწმენა-წარმოდგენებისა და მისწრაფებების თავისუფლად ასახვას. ცხადია, ქართველთა უმრავლესობა ვერ კითხულობდა უზარმაზარ დოგმატიკონს, ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებს, სადაც ავტორები ვრცელ მსჯელობას უძღვნიდნენ ღრმა საღვთისმეტყველო საკითხებს, კიცხავდნენ ერეტიკოსებს და მარადიულ შეჩვენებას უთვლიდნენ მართლმადიდებელი ეკლესიის ,,უცთომელი’’ სწავლების უარმყოფელთ, თუმცა აქ სხვა ფაქტორიც თამაშობდა როლს: მე ყოველთვის დარწმუნებული ვიყავი, რომ ქართული ხასიათისათვის სრულიად უცხო იყო მონასტრის ცივი კედლები, მკაცრი ასკეტიზმით საკუთარ თავში სრულიად ბუნებრივი სურვილების ჩაკვლა და ღრმა ფილოსოფიური ძიებანი. უბრალო ხალხისთვის ჰაგიოგრაფიული ლიტერატურის უსიცოცხლო სახეები, ერთი და იგივე ლიტერატურული მოტივები, გაუთავებელი ლაპარაკი ქრისტეს გულისთვის ტანჯვა-წამებაზე სრულიად მოსაბეზრებელი უნდა ყოფილიყო. ხალხურ რელიგიაში ქართველი გაცილებით კარგად ახერხებდა საკუთარი ფანტაზიის (მათ შორის სექსუალური ფანტაზიის) გაშლას. სერგი მაკალათიას ზუსტი შეფასებით, ,,რელიგიის განყენებული დოგმატიკა მდაბიო ხალხისთვის მუდამ გაუგებარი იყო, მხოლოდ მისი გამოსახულების რიტუალი კი უფრო თვალსაჩინო და მისაწვდომი ხდებოდა.“[v] შეიძლება ითქვას, რომ უბრალო ქართველი ხალხი ოფიციალურ საეკლესიო სწავლებას ამასხარავებდა. ქართულ ხალხურ რელიგიაში ოფიციალური ეკლესიის დოგმატური ღვთისმეტყველება კომიკურ სახეს იღებს. აქ სამყაროს შემოქმედი უზენაესი ღმერთი სულაც არაა ყოვლისშემძლე ქრისტიანული სამება, არამედ საქმე გვაქვს ბოროტ, შურიან და სულელ ღვთაებასთან. მას დამხმარედ ჰყავს ელია წინასწარმეტყველი, რომელიც ამ სულელ ღვთაებას ათასგვარ კომიკურ სიტუაციაში შველის (ხალხური თქმულებების ღმერთი განსაკუთრებით ჰყავს დაბრიყვებული სამოელ ეშმაკს, რომელიც მისი ანტაგონისტია). მაგ. სვანური და ქართლური თქმულებების მიხედვით, შემოქმედი ღმერთი სრულიად სულელურ სიტუაციებში ხვდება: ცივ წყალში ვარდება, იყინება, იძირება, და ანგელოზები რომ არა, დაიხრჩობოდა კიდევაც. მას მუდმივად აბრიყვებს და დასცინის სამოელ ეშმაკი. მაგალითად, ერთხელაც შემოქმედი ღმერთი გზაზე უცნაურ კვალს წააწყდება. ის გაუფრთხილებლად მიჰყვება ამ კვალს, მიდის, მიდის, და ბოლოს ერთ დიდ ლურჯ ქვას მიადგება. ვერ მოისვენებს, სანამ ამ ლურჯ ქვას არ ასწევს (სხვა ვერსიით, გზაზე მრგვალ ქვას წააწყდება და მის გატეხას მოისურვებს. ანგელოზები აფრთხილებენ, არ გინდა, ნუ გასტეხ ქვას, შარი იქნებაო, ღმერთი მაინც არ მოისვენებს, ქვას ფეხს ჰკრავს და გასტეხს). უცბად ქვიდან სამოელ ეშმაკი გამოხტება, გამოხტება და ღმერთს მაშინვე ყანყრატოში სწვდება და ახრჩობს. არიქა მიშველეთო, - გაჰკივის ღმერთი და ანგელოზებს უხმობს. ანგელოზები მის საშველად მოვარდებიან, მაგრამ ამაოდ! სამოელ ეშმაკს ვერაფერს უხერხებენ. მაშინ ღმერთი სამოელს ეუბნება, ოღონდ კი გამიშვი და რასაც გინდა შეგისრულებო. ეშმაკი კი მეგობრულად პასუხობს: მე შენთან დაძმობილება და ამხანაგობა მინდა, მეტი არასდროს არაფერი მდომებიაო! ამის შემდეგ ღმერთი და ანგელოზები წავლენ და ქვეყნის შესაქმეს დაიწყებენ. ბევრს ეწვალებიან, მაგრამ არაფერი გამოსდით, ცოდვილობენ და იტანჯებიან. მერე სამოელ ეშმაკს მიაკითხავენ და ის ასწავლით როგორ შექმნან სამყარო.[vi]

ძველი ქართველების წარმოდგენით ადამიანის ნამდვილი დამხმარე არა მამა ღმერთი, ქრისტე ან ელია წინასწარმეტყველი (რომელთა მიმართაც განწყობა მკვეთრად უარყოფითია), არამედ წმინდა გიორგია, სინათლის მხედარი, რომელიც მუდამ ამარცხებს ბოროტებას და გაჭირვებულ ადამიანს დახმარების ხელს უწვდის. ხალხური თქმულებების ანალიზმა ივანე ჯავახიშვილი იმ აზრამდე მიიყვანა, რომ გვიანდელი ქრისტიანი წმინდანის, წმინდა გიორგის, სახის მიღმა რომელიღაც ძველი წარმართული ღვთაება უნდა იმალებოდეს. ივანე ჯავახიშვილმა ამგვარ ღვთაებად მთვარის ღმერთი მიიჩნია და გამოთქვა შეხედულება, რომ ძველ საქართველოში უზენაესი ღვთაება სწორედ მთვარე უნდა ყოფილიყო. გაქრისტიანების შემდეგ კი მთვარის ღვთაებას წმინდა გიორგი ჩაენაცვლა, რომელიც ქართველთათვის ყველაზე საყვარელ და ახლობელ წმინდანად იქცა საუკუნეების განმავლობაში… წმინდა გიორგის კულტის, და ზოგადად, ქართული რელიგიის შესწავლის თვალსაზრისით მრავალი ქართველი და არაქართველი მეცნიერის განსაკუთრებულ ინტერესს საქართველოს მთა წარმოადგენდა. მართალია, ბევრი საინტერესო რელიგიური ჩვეულება ბარშიც იყო შემორჩენილი, თუმცა ქართული წარმართობის უფრო ძლიერი კვალი სწორედ მთამ შეინარჩუნა.

    არაგვის ხეობა კავკასიის ერთ-ერთი ყველაზე ლამაზი და სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ადგილია. სწორედ ამ გზით (რომელიც კავკასიაში რუსების ბატონობისას ,,სამხედრო გზის’’ სახელწოდებით გახდა ცნობილი) უკავშირდებოდა სამხრეთი და ჩრდილოეთი ერთმანეთს. რაც უფრო მეტად მიიწევს თბილისიდან წამოსული მგზავრი წინ, ჩრდილოეთისკენ, ხშირი ტყეებით დაფარული, მაღალი მთებით გარშემორტყმული ხეობა სულ უფრო ვიწროვდება, ყინულივით ცივი მდინარიდან კი მუდმივად უბერავს გრილი ნიავი. ამ მთების მიღმა, შორს, კიდევ უფრო მაღალი, ცისფერი მთები მოჩანს, სადაც ქართველ მთიელთა გადმოცემით, უხსოვარ დროში, ერთმანეთთან დაუნდობელი ომი ჰქონდათ ღვთისშვილებსა და კაციჭამია გოლიათებს. ქართველ მთიელთა რწმენით, სწორედ ამ მთათა მწვერვალებზე ნათლის (ან მტრედის) სახით ეშვებოდნენ ზეციდან ღვთისშვილები და წყვდიადის ძალებთან საომრად ემზადებოდნენ... არაგვის ხეობა ბევრ რამეს მოსწრებია, განსაკუთრებით უამრავ შემოსევას, როდესაც ჩრდილოეთიდან შემოჭრილ მეომართა ველური ყიჟინა არაგვის ხმაურს უერთდებოდა და შიშის ზარს სცემდა სამხრეთს. ამის გამო ქართველი მეფეები დარიალის კარს ყოველთვის ფხიზლად დარაჯობდნენ. შესაძლოა, სწორედ, ეს მუდმივი შემოსევები გახდა შუა საუკუნეების სამყაროში გავრცელებული აპოკალიფსური ლეგენდის საფუძველი. ამ ლეგენდის თანახმად, სამყაროს დასასრულს ანტიქრისტეს გამეფების ჟამს, ჩრდილოეთიდან, მარადიული ღამის საუფლოდან, სატანის ხალხები - გოგი და მაგოგი - მთელს მსოფლიოს შემოესეოდნენ და სამყაროს დასასრულს მოაახლოებდნენ, თუმცა ამ აპოკალიფსური ხალხების გამოჩენამდე დარიალიდან ხან ალანები შემოიჭრებოდნენ, ხან ხაზარები, ბოლოს კი მათზე არანაკლები სისასტიკითა და ბარბაროსობით განთქმული რუსები... ამიტომაც აღმოსავლეთ საქართველოს მთას ყოველთვის გამორჩეული მნიშვნელობა ენიჭებოდა ქართლის (საქართველოს) მესვეურებისთვის, სწორედ ამიტომ იყო მათთვის აქ ქრისტიანობის გავრცელება ძალიან მნიშვნელოვანი, მაგრამ მოახერხა თუ არა ქართლის/საქართველოს სამეფო კარმა აქ ქრისტიანობის საბოლოო გავრცელება? როგორც ჩანს, ვერ მოახერხა. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებს (ისევე როგორც სვანებსა და აფხაზებს) ბოლომდე არასდროს უთქვამთ უარი თავიანთ სარწმუნოებაზე. დროთა განმავლობაში აქაური სარწმუნოება ქრისტიანულს შეერწყა, რის შედეგადაც მივიღეთ ქართველ მთიელთა უაღრესად სინკრეტული ხასიათის ხალხური რელიგია, თუმცა, მიუხედავად ამისა, შუა საუკუნეების (და, მით უმეტეს, გვიანდელი ხანის) ქართველ მთიელებს ჩვენ ,,წარმართებად’’ ვერ მოვიხსენიებთ. ისინი თავს ყოველთვის ქრისტიანებად მიიჩნევდნენ, და ფორმალურად იყვნენ კიდევაც ქრისტიანები, თუმცა წინარექრისტიანული რელიგიური ელემენტები აქ ყოველთვის უფრო მძლავრი იყო, ვიდრე ბარში. სწორედ ამის გამო ოფიციალური სამეფო კარის მემატიანეებისა და ჰაგიოგრაფებისთვის ისინი ბოლომდე არასდროს ყოფილან ქრისტიანები. მთიელთა სარწმუნოებას საეკლესიო მწერლები ყოველთვის ეჭვით უყურებდნენ და ქართველი მთიელებისადმი უარყოფით განწყობას არც მალავდნენ. 

       აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში მოგზაური დღესაც ნახავს ადგილობრივ სალოცავებს (უნდა აღინიშნოს, რომ ეს სალოცავები გვიან შუა საუკუნეებშია აგებული). აღმოსავლეთ საქართველოს მთის სალოცავი ქვის მცირე ნაგებობაა, რომლის გარშემოც სხვადასხვა დამხმარე ნაგებობანია აღმართული. წარსულში სალოცავს სხვადასხვა რანგის ღვთისმსახური ემსახურებოდა რომელთა შორისაც ხუცესი/ხევისბერი/დეკანოზი მთავარ ფუნქციას ასრულებდა. ქართული მთის სალოცავების რელიგიური დღესასწაული თითქმის მთლიანად წარმართული (უფრო სწორი იქნება თუ ვიტყვით ხალხური) შინაარსისა იყო. ხალხი იკრიბებოდა სალოცავთან, ხევისბერი ხალხს ამწყალობებდა, ანუ ლოცავდა, მასთან სამსხვერპლოდ მიყვანილ საქონელს კლავდა, მსხვერპლად სწირავდა ღვთაებას, რათა მისგან წყალობა და ლოცვა-კურთხევა გამოეთხოვა, რის შემდეგაც იმართებოდა ლხინი.

    ქართველ მთიელთა მეტყველებაში ხშირად შეხვდებით ისეთ ტერმინებს, როგორებიცაა ,,ჯვარი’’ და ,,ხატი’’. ქართულ მითოლოგიაში ზურაბ კიკნაძე აღნიშნავს, რომ, როგორც წესი, ჯვარი ღვთისშვილს ეწოდებოდა, ხოლო ხატი მისი ხილული მანიფესტაცია იყო (მაგ., სალოცავი).[vii] იგივე გაიმეორა მან ჩემთან პირად მიმოწერაშიც: ,,ამ სიტყვებთან დაკავშირებით ასეთი ვითარებაა: ხევსურულში და ფშაურშიც სიტყვა ჯვარი ნიშნავს საყმოს უხილავ პატრონს და არა ჯვრის ნიშანს, როგორც სალიტერატურო ქართულში. ჯვარი ზოგადი სახელია ანგელოზებისა თუ ღვთისშვილებისა, რომლებიც სხვადასხვა სახელწოდებებით არიან ცნობილი. მაგ., გუდანის ჯვარი იგივე წმინდა გიორგია, რომელიც გუდანის საყმოს მფარველობს, ასევე ხახმატის ჯვარი, ლაშარის ჯვარი, რომლებიც ასევე წმინდა გიორგია. არხოტის ჯვარი, ამღის ჯვარი, ანატორის ჯვარი, მათურის ჯვარი (ფშავში) - მთავარანგელოზებია, ანალოგიურად ქრისტიანული წმინდანებისა: აწყურის წმინდა გიორგი, ალავერდის წმინდა გიორგი, ილორის წმინდა გიორგი და სხვა მრავალი.  რაც შეეხება „ხატ“ სიტყვას, რომელიც ხშირად ჯვრის სინონიმურად იხმარება (მაგ., ჯვარ-ხატნი) ხევსურულ და ფშაურ დიალექტზე იგი ნიშნავს ჯვრის გამოსახულებას, ნიშანს - signum crucis. ნიშნავს აგრეთვე იმ ადგილს, სადაც ესა თუ ის ჯვარია დაარსებული. ამბობენ ხატში მივდივარ, ჯვარში მივდივარ ანუ ამა და ამ ჯვრის სალოცავში მივდივარ. ხატობა, ჯვარობა სინონიმებია. მაგრამ არ ამბობენ - გუდანის ხატი, ანატორის ხატი, ლაშარის ხატი, არამედ მხოლოდ გუდანი ჯვარი და ა. შ. თუ ჩავუღრმავდებით ამ ორი სიტყვის სემანტიკას: ჯვარი ნიშნავს უხილავ ღვთისშვილს, ანგელოზს, ხატი კი მის ხილულ გამოსახულებას, რომელიც შეიძლება იყოს ჯვარი (crux), მტრედი (რომელიც ქრისტიანობაში სულიწმიდის ხილული ნიშანია), ან „ნისლის კოტორი“, ცაზე გადავლილი ნათელი და სხვა.”[viii]

            როგორი იყო აღმოსავლეთ საქართველოს ქართველ მთიელთა ,,პანთეონი’’? ქართველ მთიელებს სწამდათ უზენაესი ღვთაება - დამბადებელი ანუ მორიგე ღმერთი, რომლის გამოსახვაც არ შეიძლებოდა და რომელსაც არ ჰქონდა სალოცავი. ის იყო ქვეყნიერების შემოქმედი და მმართველი. მას დამხმარედ ჰყავდა კვირია - ქვეყნის გამრიგე, რომელსაც სამართალი და მტყუან-მართლის გარჩევა ეკითხებოდა. დამბადებელს ჰყავდა თავისი ლაშქარი, რომელიც ღვთისშვილებისგან შედგებოდა. ღვთისშვილები მორიგე ღმერთისგან განსაკუთრებული ძალით იყვნენ დაჯილდოებულნი. ცოდნა ღვთისშვილთა ბუნების, ხასიათის, თავგადასავლის და რაოდენობის შესახებ საიდუმლოს წარმოადგენდა. ეს საიდუმლო ცოდნა ქართველ მთიელებს თაობიდან თაობამდე გადაეცემოდათ და ამ ცოდნის გადასაცემად მათ სპეციალური, საიდუმლო ენა ჰქონდათ შექმნილი. 1891 წელს ამ ცოდნისგან მხოლოდ მცირედი გაუმხილა თედო რაზიკაშვილს სახალხო მთქმელმა ბაბო უჩანაურმა. მისი გადმოცემით, მორიგე ღმერთს ღვთისშვილთაგან პირველად ბაადური შეუქმნია, შემდეგ კი თერღვაული, რომელიც ჩვიდმეტი ათასი წლის ყოფილა. ამის შემდეგ მორიგე ღმერთმა ქრისტეს კოპალას შექმნა დაავალა. ღვთისშვილთა საერთო რაოდენობა სამი ათასი ყოფილა. ღვთისშვილები ერთმანეთისგან განირჩეოდნენ ძალითა და ფუნქციით. დამხმარეებად მათ ჰყავდათ დობილები (მდედრობით სქესის არსებები), ასევე ზებუნებრივი შესაძლებლობების მწევრები და მგლები. მორიგე ღმერთმა ღვთისშვილებს რკინის ჩექმები და იარაღი მისცა, რათა მათ ბოროტების წინააღმდეგ ეომათ.[ix]

ზოგიერთი ღვთისშვილის წარმომავლობაზე ორგვარი თქმულება არსებობს - ერთი ვერსიის თანახმად, ღვთისშვილები თავდაპირველად ჩვეულებრივი ადამიანები იყვნენ, თუმცა ღვთისაგან გამორჩევის შემდეგ მათ უარყვეს ხორციელი, ცოდვილი ცხოვრება, მკაცრ ასკეტიზმს მიეცნენ, რის სანაცვლოდაც ღვთისაგან ზებუნებრივი ძალა მიიიღეს, ხოლო მეორე ვერსიის თანახმად, ღვთისშვილები პირდაპირ დამბადებელი ღმერთის კარიდან ანუ ზეციდან ეშვებოდნენ ადამიანთა დასახმარებლად. ვფიქრობ, ეს უკანასკნელი ვერსია უფრო არქაულია (პირველი უფრო ქრისტიანობის გავლენით შექმნილს ჰგავს). მათი ბინა იყო ქართული ოლიმპო - მყინვარწვერი. ერთი ხალხური გადმოცემის თანახმად, ,,პირველად მორიგემ რომ ხვთიშვილები ზეციდან გადმოუშვა, ისინი გერგეტს დააბინავა, გერგეტის მთის ძირში და ნებას არ აძლევდა, რომ ჯერ ხმელეთზე სახალხოდ გამოსულიყვნენ და მოქმედება დაეწყოთ. გადმოშვებულნი კი იმიტომ იყვნენ, რომ დევებთან უნდა ეწარმოებინათ ბრძოლა, რადგან დევები ხორციელთ ე. ი. ხალხს ანადგურებდნენ, ხოცავდნენ და ყოველნაირად ავიწროებდნენ მათ’’.[x]

აშკარაა რომ მყინვარი სრულიად არაჩვეულებრივ შთაბეჭდილებას ახდენდა მთიელებზე (და, საერთოდ, ყველა მნახველზე). ხშირად ნისლსა და ღრუბლებში ჩაძირული, ხან კი მზისგან გასხივოსნებული თავის თოვლიან, კლდოვან სხეულში სინათლისა და სიკეთის მხარეს მებრძოლ ღვთისშვილთა სამყოფელს ფარავდა, რომელიც ქართული მითოლოგიური ტრადიციის მიხედვით, ბეთლემის გამოქვაბული იყო (კვლავ ქრისტიანობის გავლენა). ღვთისშვილთა დედამიწაზე ჩამოსვლის მთავარი მიზეზი კაცობრიობის განსაკუთრებული გაჭირვება ყოფილა - უხსოვარ დროში ადამიანები დამონებული ჰყავდათ ზებუნებრივი ძალის კაციჭამია გოლიათებს - დევებს. ქართული ხალხური წარმოდგენის თანახმად, დევი უზარმაზარი, ადამიანისმაგვარი არსებაა უკუღმა შებრუნებული ფეხის ტერფებით. დევი არაჩვეულებრივ ფიზიკურ ძალას ფლობს, თუმცა სულელია და ადამიანს მისი მოტყუება ადვილად შეუძლია. მიუხედავად ამისა, ხალხის რწმენით, შორეულ წარსულში მათ თავიანთი ფიზიკური ძალის გამოყენებით, ადამიანების დამორჩილება შესძლეს. გარდა ამისა, დევები ფლობდნენ დიდ უპირატესობას - მჭედლობის ოსტატობას. ერთ-ერთი ხალხური გადმოცემის მიხედვით, ,,როშკის გორაზე იყვნენ დაბანაკებული დევები...მათ ჰქონდათ სამჭედლო და იმათ გარდა ხევსურეთში სხვა მჭედლები არ იყვნენ. ვინც მათთან მიიტანდა რამე საჭედს... ისინი ქალს სთხოვდნენ - ლამაზი ვინც იქნებოდა ოჯახში... მეტი გზა არ ჰქონდათ და უსრულებდნენ დევებს სურვილს.[xi] ერთხელ, ერთმა ხევსურმა საჭედის სანაცვლოდ დევებთან თავისი ლამაზი ცოლი გაგზავნა. ქალი დევებისგან ტირილით დაბრუნდა, იქ გაშვებას მოგეკალი, ის სჯობდაო. გამწარებულმა კაცმა გადაწყვიტა მორიგე ღმერთისთვის თავისი თეთრი ხარი დაეკლა და შემწეობა ეთხოვა. მსხვერპლშეწირვის შემდეგ ღმერთმა მისი ვედრება შეისმინა და როშკელი დევების წინააღმდეგ მეხისმტეხელი კოპალა გამოგზავნა.[xii] კოპალა განსაკუთრებული ძალით ყოფილა დაჯილდოებული, მორიგე ღმერთისგან მას ლახტი ჰქონდა ნაჩუქარი. ლახტი დარტყმისას მეხივით გრგვინავდა და ცეცხლს აფრქვევდა. რამდენიმე დიდი შერკინების შემდეგ (განსაკუთრებით სასტიკი ყოფილა კოპალას ბრძოლა გიგანტური აღნაგობის დევებთან - მუსასთან და ავთანდილთან) კოპალამ არა ერთი დევი მოკლა. ასე დაიწყო ბოროტების განდევნა და კაცთა სამოსახლოს დევების ბატონობისგან გათავისუფლება. კოპალას მიეშველნენ სხვა ძლევამოსილი ღვთისშვილები იახსარი, ბაადური, პირქუში და თერღვაული.

    სასტიკ ომში ღვთისშვილებმა დევების უმრავლესობა ან ამოხოცეს ან კაცთა სამოსახლოდან განდევნეს. მას შემდეგ დევებმა უსიერ ტყეებსა და ღრმა, მიწისქვეშა გამოქვაბულებში გადაინაცვლეს, სადაც აგრძელებენ ცხოვრებას და მხოლოდ ბნელ ღამეს გამოდიან გარეთ, რათა საკვები, სასურველია, გზააბნეული ადამიანი მოინადირონ. ქართული თქმულებები სავსეა ამგვარი ამბებით: მონადირეს უღრან ტყეში დაუღამდება. ღამის უსიერ ტყეში ის ცეცხლს ანთებს და გათენებას ელის. გვერდით ნანადირევი და თოფი (ძველად, ცხადია, მშვილდ-ისარი) უდევს. ირგვლივ გამეფებულ მდუმარებას მხოლოდ ცეცხლის ტკაცანი და ტყის ფრინველების ღამეული ხმები არღვევს. მოულოდნელად, მონადირეს ძალიან მძიმე ნაბიჯების ხმა ესმის. სიბნელეში ვერაფერს ხედავს, მაგრამ გრძნობს რომ კოცონს რაღაც უზარმაზარი უახლოვდება და მალევე ცეცხლის შუქზე გამოჩნდება ბალნით დაფარული კაცისმაგვარი გოლიათი შემზარავი გარეგნობით. დევი კოცონთან ჩამოჯდება და ცეცხლს მიეფიცხება. რამდენიმე წუთი დაძაბულ სიჩუმეში გადის (ან დევი მონადირის ნანადირევს შთანთქავს და მონადირეს ეშინია, მეც ზედ არ მიმაყოლოსო). მონადირე ხელს თოფისკენ აპარებს, სწრაფად მოიმარჯვებს იარაღს და დევს ესვრის. დევი ღრიალს იწყებს და მონადირეს უყვირის, მეორედაც მესროლეო, თუმცა გამოცდილმა მონადირემ იცის, რომ დევი მის მოტყუებას ცდილობს: მეორედ სროლის შემთხვევაში, დევი განიკურნება და მონადირეს ადვილად შეჭამს. ამის შემდეგ დევი გარბის და მონადირე საშინელ საფრთხეს თავს აღწევს. ძველი ქართული თქმულებების გადმოცემით, დევსა და ყოველგვარ ავსულს ყველაზე მეტად წმინდა გიორგის ხსენებისა ეშინია.

      დევებს ადამიანთან შეჯვარებაც შეეძლოთ. ერთ-ერთი ხალხური გადმოცემის თანახმად, ტყეში ძროხების საძებნელად წასულ ქალს გზად დევი შეხვედრია. დევი ამ ქალის მის ქმრად მოსჩვენებია (აქედან ცხადია, რომ დევებს მაქციობის უნარიც ჰქონდათ) და ქალთან დაწოლილა. ქალი დაფეხმძიმებულა და ორი ვაჟი შესძენია, მაგრამ რაც დრო გადიოდა და ვაჟები იზრდებოდნენ, სულ უფრო ნაკლებად ჰგავდნენ ისინი ადამიანებს. ტანზე ტანსაცმელს ვერ იჩერებდნენ, სხეულს ღორის ჯაგრისმაგვარი ბალანი უფარავდა, ხოლო ფეხის ტერფები უკუღმა ჰქონიათ შებრუნებული. ხუთი წლის ასაკში უკვე ორივეს ზორბა ტანი ჰქონდა (თან სულ წყალში მჯდარან, საჭმელსაც იქ ჭამდნენ). გადმოცემის თანახმად, ,,ქმარს ეს ბავშვები დაუხოცია, რას გვანან, ესენი ჩემი შვილები არ არიანო.’’[xiii]

ქართული მითოლოგიის მეორე, ალბათ, უფრო საშიში, ავსულია ქაჯი. ქართველის წარმოდგენით ქაჯი ბალნით დაფარული, გრძნეულებაში გაწაფული დემონური, ადამიანისმაგვარი არსებაა, გაცილებით ჭკვიანი და საშიში, ვიდრე დევი. ქაჯი ფლობს განსაკუთრებულ ზებუნებრივ ძალას და სიავითა და ბოროტებით გამოირჩევა. ქაჯებს აქვთ თავიანთი სამეფო - ქაჯავეთი. ქართული მითოლოგიური გადმოცემის თანახმად, ქაჯავეთის დასალაშქრად ღვთისშვილებს არაერთხელ ყოფილან, თუმცა ეს ბნელი სამეფო ჩვეულებრივი ადამიანისთვის მიუწვდომელია (თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, სხვა განზომილებაშია), რადგან როდესაც ღვთისშვილებს ქაჯავეთში სალაშქროდ ჩვეულებრივი ადამიანები მიჰყავდათ (მაგალითად, ისეთი გმირები, როგორებიც იყვნენ ხოგაის მინდი ან გახუა მეგრელაური), ეს გმირები იძულებული იყვნენ თავიანთი ფიზიკური სხეულები დაეტოვებინათ. სალაშქროდ მიმავალ ღვთისშვილებს მათი დამხმარე ადამიანის (თქმულებებში, ძირითადად, ხოგაის მინდი და გახუა ფიგურირებენ) სული სხეულიდან ამოჰყავდათ და ისე აგრძელებდნენ გზას. სხეულს კი სადღაც გამოქვაბულში ტოვებდნენ. ლაშქრობიდან დაბრუნებულთ გამოქვაბულში დატოვებული სხეულები ნახევრადგახრწნილ მდგომარეობაში ხვდებოდათ, რის გამოც მინდი და გახუა სხეულში დაბრუნებაზე უარს ამბობდნენ, თუმცა ღვთისშვილთა ბრძანებას ვერ გადავიდოდნენ, ამიტომ მათი სულები სხეულებს უბრუნდებოდნენ და გმირებიც ჩვეულებრივ ფიზიკურ არსებობას აგრძელებდნენ.        

ქართული მითოლოგიას სხვა მრავალი პერსონაჟიც ჰყავს. მაგალითად, ესენი არიან ალები და ჭინკები. ჭინკა ქართული მითოსის უნივერსალური პერსონაჟია. ეს არის პატარა, ბავშვისმაგვარი, ცელქი, მავნე და ონავარი არსება, რომელიც ტყეში ცხოვრობს (გურული თქმულებების მიხედვით, მამრობითი სქესის ჭინკას უზარმაზარი სასქესო ორგანო აქვს, რომელსაც მიწაზე დაათრევს). ჭინკები ტყეში გასულ ადამიანს ხვდებიან, ათასგვარი ხრიკებით მის მოტყუებასა და ჭკუიდან გადაცდენას ცდილობენ. ხშირად, სასტიკად სცემენ, ტყეში ტოვებენ, თვითონ კი გარბიან. ჭინკები წისქვილს ეტანებიან, წისქვილის ქვაზე სხდებიან, ერთობიან და თან ფქვილს ჭამენ. ერთი ხალხური გადმოცემის მიხედვით, ჭინკები წისქვილში მოსულან, სადაც მეწისქვილედ ყოფილა ვინმე კაჟინა. ჭინკებს მეწისქვილე კაჟინასთვის დაუძახიათ: ,,კაჟინა, კაჟინა, ცოლი არ გინდა, ცოლიო!’’ კაჟინა წისქვილიდან გამოვარდნილა და ჭინკებს გამოჰკიდებია, თუმცა ნახევარ წელიწადში საწყალი კაჟინა ავად გამხდარა და მომკვდარა (შესაძლოა აქ მინიშნებაა იმ გრძნეულ ძალაზე, რომელსაც ეს პატარა მავნე არსებები ფლობენ).[xiv]

ალი ქართული მითოლოგიის ერთობ მომხიბვლელი, იდუმალი, თუმცა სასტიკი არსებაა (ვფიქრობ, გარკვეული ელემენტებით, სვანურ დალს ენათესავება). ალი ტყის მშვენიერი ქალია. თუკი კაცი მის დაჭერას მოახერხებს, ალი მას ცოლად და მსახურად დაუდგება. როგორ შეიძლება ალის დაჭერა? მთელი მისი ჯადოსნური ძალა მის ფრჩხილებსა და თმებშია, თუკი კაცი მას ფრჩხილებსა და თმებს მოაჭრის და დაუმალავს, ალი მის მონა-მორჩილად იქცევა. ალის სახლში მომყვანი მამაკაცი მასთან ,,ქორწინდება’’ (კაცი მასთან შინაურულად, მცირე წრეში, ქორწილსაც კი იხდის). ალი მისი ოჯახის წევრად იქცევა. ტყიდან მოსული ველური არსება შინაურდება, ოჯახში ტრიალებს, სახლის ყოველგვარ საქმეს ასრულებს, ალაგებს, რეცხავს, საჭმელს ამზადებს, მოკლედ დიასახლისის ფასდაუდებელ საქმეს აკეთებს. თუ ალი თავის თმას და ფრჩხილს ვერ იპოვის, კაცთან რჩება, როგორც ერთგული ცოლი, თუმცა, თუკი მან თავისი თმა და ფრჩხილები მონახა, ოჯახიდან გაქცევასა და კვლავ თავის საუფლოში - ტყეში - დაბრუნებას ახერხებს.

ქართული მითოლოგიის თანახმად, ტყე მრავალი ღვთაებისა და სულის საუფლოა. ერთ-ერთი გამორჩეული მათგანია ოჩოპინტრე - ნადირთმფარველი, რომლის კულტიც, ძირითადად, აღმოსავლეთ საქართველოში იყო გავრცელებული. მართალია მას სამლოცველო არ ჰქონდა, მაგრამ მონადირეები დიდ პატივს მიაგებდნენ, სანთელს უნთებდნენ და შემწეობას შესთხოვდნენ. ოჩოპინტრე მამრობითი სქესის ღვთაებაა და, როგორც წესი, უხილავია, თუმცა ხანდახან, მონადირეებს მწყემსის სახით ეცხადებოდა და, ფშავური გადმოცემის თანახმად, ოჩოფეხებზე დადიოდა. მონადირე ოჩოპინტრეს ნებართვის გარეშე ნადირს ვერ მოკლავდა. ამიტომ ნადირობის წინ ნებისმიერი მონადირე ასე ლოცულობდა: ,,ოჩოპინტრე ბედნიერო! ნადირთ წმინდა ანგელოზო, ხელცარიელს ნუ დამაბრუნებ, მსუქანი ჯიხვი მომეცი!’’[xv] საინტერესოა, რომ მეათე საუკუნიდან ჩვენთვის ცნობილია ქართველი მხედართმთავარი გაბრიელ ოჩოპინტრეს ძე, დავით კურაპალატის ერთ-ერთი სარდალი. ვფიქრობ, ქართველი სარდლის მამის სახელი ირიბი დადასტურებაა იმისა, რომ ოჩოპინტრე ქართული მითოსის ერთ-ერთი უძველესი ღვთაებაა, რომელიც ქრისტიანობის გავლენას გადაურჩა და ხალხურ რელიგიას საუკუნეების განმავლობაში შემორჩა.  

სვანური მითოსიდან ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილია ნადირობის ქალღმერთი დალი. სვანური ხალხური გადმოცემების მიხედვით, დალს თეთრი სამოსი აცვია და ოქროს ნაწნავები აქვს. ის მშვენიერი, თუმცა ამავე დროს სასტიკი და მრისხანე ღვთაებაა. მისი საცხოვრისი გამოქვაბულია, რომელიც მაღლა მთებში მდებარეობს. ეს გამოქვაბული ოქროსია და მზეზე მეტად ბრწყინავს. დალის სექსუალური ურთიერთობა აქვს მთებში სანადიროდ გასულ მამაკაცებთან, რომლებსაც პირობას ადებინებს, არ გათქვან მისი საცხოვრებელი ადგილი (პირობის დარღვევის შემთხვევაში ამ მამაკაცებს კლავს). დალი არ არის მხოლოდ ერთი, არამედ სვანურმა გადმოცემებმა რამდენიმე დალის არსებობა იცის. ისინი ჯიხვებს პატრონობენ და მონადირეებს მხოლოდ განსაზღვრული რაოდენობის ჯიხვების მოკვლის უფლებას აძლევენ, ურჩ მონადირეებს კი კლდიდან აგდებენ.[xvi]

სვანური, და მე ვიტყოდი, საერთოდ, მსოფლიო მითოლოგიის, ერთ-ერთი ყველაზე იდუმალი გმირია ქამერდე. რთულია ითქვას რა სახის მითოლოგიურ პერსონაჟთან გვაქვს, ამ შემთხვევაში, საქმე. კეთილია თუ ბოროტი? ტყის კაცია (როგორც მაგალითად მეგრული ოჩოკოჩი) თუ ტყის სული (თუ სული, რომელიც ზოგადად ბუნებას განასახიერებს ტოლკინის ტომ ბომბადილივით)? ხალხური გადმოცემებიდან ცხადია, რომ ის ტყეში ცხოვრობს და უხილავია, თუმცა სხვადასხვა სახით ეცხადება ადამიანებს, ხშირად კი, ნაცნობის სახითაც. სპეციალური კვლევის გარეშე რთულია რაიმე დანამდვილებით ითქვას ამ მითოლოგიური პერსონაჟის ფესვებისა და ხასიათის შესახებ.

ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელების მიუხედავად სამეგრელო მრავალი არქაული, წარმართული რწმენა-წარმოდგენა და წეს-ჩვეულება შეინარჩუნა... მეგრული მითოლოგიური სამყარო უამრავი უცნაური და საინტერესო პერსონაჟითაა დასახლებული. კოლხეთი ოდითგანვე იყო დაფარული უსიერი ტყეებითა და გაუვალი ჭაობებით. ეს თვალუწვდენელი, იდუმალი, ადამიანისთვის, ხშირად, საშიში ადგილები ძველთაგანვე ამძაფრებდა ადამიანის ფანტაზიას და უღრან ტყეებსა და ღრმა ჭაობებს ათასგვარი სულებითა და ფანტასტიკური არსებებით დასახლებულად წარმოსახავდა. ეს იყო ,,შინისგან’’ განსხვავებული, გარე, მტრული სამყარო.[xvii] წყლით უხვ დასავლეთ საქართველოში, კერძოდ კი სამეგრელოში, ფართოდ იყო წყლის დედის კულტი გავრცელებული. ამავე კულტთანაა დაკავშირებული წყარიშმაფას თაყვანისცემა. წყარიშმაფა უხილავი არსებაა, ტყის სიღრმეში ცხოვრობს, დღე არ ჩნდება, მხოლოდ ღამე მშვენიერი ასულის სახით, რომელიც წყალში ბანაობს. ერთი მეგრული გადმოცემის მიხედვით ,,წყარიშმაფა ცხოვრობს ღელეში, ჭონჭყო ადგილებში, ტეხურში ის არ ცხოვრობს. ნახევარი (ქვევითა ნაწილი) თევზის ფორმისაა, ნახევარი (ზევითა ნაწილი) ქალისა. წყარიშმაფამ თუ წინ გაგიარა და და შენ მისი ნაკვალევი გადაკვეთე, უსათუოდ უჟმური შეგეყრება. წყარიშმაფა წყალში ცხოვრობს და უფრო თევზსა და ბაყაყს ჰგავს. ადამიანს ავადმყოფობას შეყრის ხოლმე.’’[xviii] რადგანაც სამეგრელო ზღვას ესაზღვრებოდა, აქ იყო გავრცელებული ზღვის ღვთაებათა კულტი - ზღვის ნენე ანუ ზღვის დედა და მესეფეები. მესეფეები ზღვაში მცხოვრები არსებები იყვნენ. ისინი ოქტომბერ-ნოემბერში ზღვიდან ამოდიოდნენ და მომავალი წლის ამინდსა და მოსავლიანობას განსაზღვრავდნენ. მესეფეები სრულიად არაჩვეულებრივი ჯადოსნური ძალით იყვნენ დაჯილდოებულნი და ტყის ნადირზე დიდი ძალაუფლება ჰქონდათ (ტყის ნადირი და ფრინველი მათ ემორჩილებოდა). მათ სასახლე ტყის სიღრმეში ედგათ, სადაც, იშვიათი გამონაკლისის სახით, ჩვეულებრივ ადამიანსაც შეეძლო მოხვედრა (მეგრული ხალხური გადმოცემები ამ სასახლეს და იქ არსებულ სრულიად ფანტასმაგორიულ ვითარებას ძალიან მომხიბლავად და ცოცხლად აღწერს).

მეგრული მითოლოგიის ცნობილი პერსონაჟები არიან ტყაშმაფა და ოჩოკოჩი. ტყაშმაფა ტყის ასულია, ხოლო - ოჩოკოჩი ტყის კაცი. ხალხური თქმულებების თანახმად, ბანჯგვლიანი ოჩოკოჩი მშვენიერი ტყაშმაფას შესაპყრობად მოსდევს, ამ დროს მას მონადირე შველის. მაგალითად, ერთი თქმულება მოგვითხრობს თუ როგორ გადაარჩინა მონადირე მახუტელამ ტყაშმაფა. ერთ დღეს მახუტელა ტყეში სანადიროდ წასულა. მუხის ხეზე ავიდა, თოფი მოიმარჯვა და ნადირს დაუწყო ცდა. ამ დროს მახუტელამ ქალის კივილი გაიგო. მან თეთრად მოსილი ქალი დაინახა კოჭებამდე ჩამოშვებული თმით, რომელსაც უკან ტყის ბანჯგვლიანი კაცი, ოჩოკოჩი, მოსდევდა. ,,მახუტელა, შე მკვდარო, მომეშველეო!’’ - ყვიროდა ქალი. მახუტელამ ოჩოკოჩს თოფიდან ესროლა. ოჩოკოჩი აღრიალდა, კიდევ მესროლეო. მახუტელამ იცოდა, კიდევ თუ ესროდა, პირველი ჭრილობა გაუმთელდებოდა, ამიტომ აღარ უსვრია. ოჩოკოჩი გაიქცა და ტყაშმაფა გადარჩა. ტყაშმაფა მახუტელას საყვარელი გახდა და მას სახლში აკითხავდა. გადარჩენის გამო ტყაშმაფამ მახუტელა დალოცა, რის შემდეგაც მახუტელა სახელგანთქმული მონადირე გამხდარა.[xix]

სამეგრელოში არსებობდა ბევრი ხატი ანუ სალოცავი აშკარად წინარექრისტიანული ფესვებით. მაგალითად, სოფელ ჯიხაშკარის მახლობლად შემორჩენილი ყოფილა მოედანი სახელწოდებით მისარონ-კარი, რომელზეც ჯეგე-მისარონის ხის პატარა სამლოცველო მდგარა. ჯეგე-მისარონის სამლოცველოები იყო სამეგრელოს სხვა მხარეებშიც. სერგი მაკალათიას დასკვნით, აშკარაა ჯეგე-მისარონის კულტის წარმომავლობა მითრას კულტისგან[xx] ჯეგე-მისარონის გარდა მეგრელები თაყვანს სცემდნენ ნაყოფიერების ღვთაებას - კაპუნიას,[xxi] რომელსაც საქონლის გამრავლებასა და კარგად ყოფნას შესთხოვდნენ და ღვთაებას ღორს სწირავდნენ.

ქართულ ხალხურ რელიგიაზე სამი შეხედულება ჩამოყალიბდა. პირველი შეხედულების თანახმად (მაგალითად, ივ. ჯავახიშვილი, ვერა ბარდაველიძე და ა.შ.) ქართული ხალხური რელიგიის შესწავლის შედეგად ჩვენ შეგვიძლია წარმართული რელიგიის რეკონსტრუქცია, განსაკუთრებით თუ მივმართავთ მთის ტრადიციებს. მეორე შეხედულების მიხედვით (ზურაბ კიკნაძე), არავითარი წარმართული ელემენტები შემორჩენილი ქართულ ხალხურ რელიგიაში არაა, თუნდაც ქართველ მთიელთა სარწმუნოებაში, არამედ ეს რწმენა-წარმოდგენები, უბრალოდ, ქრისტიანობის გახალხურებული ვარიანტია და არავითარი არქაული ფესვების ძიებას ამ რელიგიაში აზრი არ აქვს, და არსებობს მესამე, უფრო კომპრომისული, შეხედულება (მაგ., კანადელი ანთროპოლოგისა და ენათმეცნიერის, კევინ ტუიტის, მიერ გამოთქმული),[xxii] რომლის მიხედვითაც ქართულ ხალხურ რელიგიაში არსებობს როგორც უძველესი წარმართული ფენა, ასევე ქრისტიანობის გახალხურებული ელემენტებიც. მე ამ უკანასკნელ შეხედულებას ვიზიარებ.

            ჩემი აზრით, პირველი მოსაზრება ძალიან ოპტიმისტურად აფასებს ეთნოგრაფიული მასალების სანდოობის ხარისხს. ზეპირ გადმოცემებთან მკვლევარს განსაკუთრებული სიფრთხილე მართებს, რადგან ზეპირი გადმოცემა ფორმას და, ხშირად, შინაარსსაც კი ერთი თაობის მანძილზე იცვლის. შესაბამისად, რთულია ითქვას, რა სახის და მასშტაბების იყო ქრისტიანობის კვალი ქართულ წარმართულ რელიგიაზე, როგორ შეიცვალა ქართული წარმართული რელიგია ქრისტიანული რწმენა-წარმოდგენების ზეგავლენის შედეგად. ყოველგვარ ეჭვგარეშეა, რომ მრავალი ხალხური რწმენა სწორედ საეკლესიო რიტუალიდან და დოგმატური ღვთისმეტყველებიდან მოდის და ამის დასტური ფოლკლორში უხვადაა, მაგრამ ჩაანაცვლა თუ არა ყველგან წმინდა გიორგის კულტმა მთვარის კულტი? იყო თუ არა მთვარე მთელი ქართლისთვის უზენაესი ღვთაება? შეგვიძლია თუ არა ჩვენ ვთქვათ, რომ ივ. ჯავახიშვილისა და ვერა ბარდაველიძის მიერ ,,აღდგენილი’’ ქართული წარმართული პანთეონის ,,სამება’’ ისტორიულ რეალობას შეესაბამება? ჩემი აზრით, ამგვარი მოსაზრებები სუსტ არგუმენტებზეა დამყარებული და არ ითვალისწინებს საუკუნეების განმავლობაში მომხდარ უამრავ ცვლილებას, რომელსაც ადგილი ჰქონდა ხალხურ რელიგიაში და, მათ შორის, მთაშიც, სადაც ბევრი არქაული წეს-ჩვეულების შენახვის მიუხედავად, მრავალი ცვლილება ხდებოდა და იქაურობა არც ბარის ძლიერი ზეგავლენისგან იყო დაცული, მაგრამ არის თუ არა ამის საწინააღმდეგოდ ზურაბ კიკნაძის მიერ გამოთქმული მოსაზრება სწორი? მე მგონია, რომ არა. მაგ., აღმოსავლეთ საქართველოს მთისა თუ ბარის ხალხურ რელიგიაში შემორჩენილია ბევრი იმგვარი ელემენტი, რომელსაც ვერაფრით დავაკავშირებთ ქრისტიანობასთან. კევინ ტუიტის კვლევის შედეგად, ვფიქრობ, სრულიად აშკარაა რომ კოპალა ძველი ინდოევროპული სინათლისა და ჭექა-ქუხილის ღვთაების კულტის ნაშთია.[xxiii] რითი შეიძლება აიხსნას დალის, ჯეგე-მისარონის, კაპუნიას, მესეფეების და სხვა ღვთაებათა წარმომავლობა? საინტერესოა, ოჩოპინტრეს არსებობა როგორ შეიძლება აიხსნას ქრისტიანული წარმომავლობით? ან ქართული მითოლოგიის ავსულთა მთელი გალერეა (მაგ., რომელი ქრისტიანული ელემენტისგან წარმოიშვა დევი, ჭინკა, ალი?)

    შესაბამისად, ჩემი აზრით, მართალია ქართულმა ხალხურმა რელიგიამ ძველი წარმართული რელიგიის ზოგიერთი ელემენტი შემოინახა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას თითქოს ჩვენ, მეტნაკლებად სრული სახით, ძველი ქართლის ან ეგრისის (ან, მით უმეტეს, წინარექართველური) წარმართული რელიგიის აღდგენა შეგვეძლოს. ცხადია, ძველი ქართლისა და ეგრისის სამეფო სახლებს ექნებოდათ რაიმე სახის ოფიციალური კულტი, თუმცა დღეის მონაცემებით ძნელია დავადგინოთ რომელ ღვთაებებს ეთაყვანებოდნენ ეს სამეფო სახლები და რამდენად ძლიერი იყო ამ ,,სამეფო კულტების’’ გავლენა ადგილობრივ თემთა რელიგიურ მსოფლმხედველობაზე. ამიტომ, თუკი შუა საუკუნეებსა და მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეებზე ვსაუბრობთ, მე ვარჩევდი გამოვიყენო სახელწოდება ,,ქართული ხალხური რელიგია’’ და არა ,,ქართული წარმართობა’’. ქართულმა წარმართობამ, როგორიც არ უნდა ყოფილიყო ის, საქართველოს გაქრისტიანების შემდეგ დაასრულა არსებობა. ამის შემდეგ მოსახლეობის ფართო ფენებში გვაქვს სინკრეტული, ქრისტიანობისა და წარმართობის ნაზავით შექმნილი ხალხური სარწმუნოება.

ასეა თუ ისე, კიდევ ერთხელ გავიმეორებ, რომ ქართული ხალხური რელიგია ძველი ქართული კულტურის ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო და ნათელი მხარეა. დღეს, თანამედროვე პოპკულტურის გავლენის შედეგად, ბევრმა იცის ბერძნული თუ გერმანული მითოლოგიის ისეთი ცნობილი პერსონაჟები, როგორებიც არიან ზევსი, პოსეიდონი, ათენა, აფროდიტე, თორი, ლოკი, ელფები, ჯუჯები, ტროლები, გობლინები და ა.შ. თუმცა საკუთარი გამოცდილებით ვიცი, რომ თვით საქართველოშიც კი ქართული მითოსის, ქართული მითოლოგიის პერსონაჟების შესახებ ცოდნა ძალიან მწირია. ამიტომ მიმაჩნია, რომ ქართული მითოლოგიის, ქართული ხალხური რელიგიის საფუძვლიანი კვლევა, პოპულარიზაცია და მომავალი თაობებისთვის გაცნობა აუცილებელი საქმეა.                    

 

---

[i] ზურაბ კიკნაძე, ქართული მითოლოგია, I: ჯვარი და საყმო, თბ. 2016, 130.

[ii] უფრო რთულადაა საქმე გაცისა და გაიმის შემთხვევაში. ნიკოლოზ ნიკოლოზიშვილის მოსაზრებით გა (გაიმი) მიწის ქალღმერთი იყო, ხოლო გაცი მისი გამნაყოფიერებელი მამაკაცური ბუნების ღვთაება, ნიკოლოზ ნიკოლოზიშვილი, ქართლი ელინიზმისა და ქრისტიანობის სათავეებთან ,,მოქცევაჲ ქართლისაჲსა’’ და ,,ქართველ მეფეთა ცხოვრების’’ მიხედვით, ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად წარმოდგენილი დისერტაცია, ივ. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტი, თბ. 2006, 87-88.

[iii] ივანე ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, ტ. I (თბ. 1951), 52.

[iv] Вера Бардавелидзе, Древнейшие религиозные верования и обрядовое графическое искусство грузинских племен, Тб. 1957, 33.

[v] სერგი მაკალათია, სამეგრელოს ისტორია და ეთნოგრაფია, თბ. 1941, 292.

[vi] ივანე ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, 45-46

[vii] ზურაბ კიკნაძე, ქართული მითოლოგია, 244-251.

[viii] პირადი მიმოწერა ფეისბუკზე (2020 წლის 11 ივლისი).

[ix] მიხეილ ჩიქოვანი, ბერძნული და ქართული მითოლოგიის საკითხები, თბ. 1971, 123-126, 168.

[x] აპოლონ ცანავა (რედ.), ქართული მითოლოგია, თბ. 1992, 4.

[xi] აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, 4.

[xii] აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, 5.

[xiii] აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, 62.

[xiv] აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, 107-109.

[xv] აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, 78.

[xvi] აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, 37.

[xvii] ნინო აბაკელია, უძველესი კოსმოგონიური კონცეპტი და არქაული რელიგიური სიმბოლოები ქართველთა კულტურულ მეხსიერებაში, თბ. 2017, 72.

[xviii] აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, 104.

[xix] აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, 89.

[xx] სერგი მაკალათია, სამეგრელოს ისტორია და ეთნოგრაფია, 304-307.

[xxi] სერგი მაკალათია, სამეგრელოს ისტორია და ეთნოგრაფია, 308-309.

[xxii] Kevin Tuite, “Highland Georgian Paganism: Archaism or Innovation?” Annual of the Society for the Study of the Caucasus 6/7 (1996), 79-91.

[xxiii] Kevin Tuite, “Lightning, Sacrifice, and Possession in the Traditional Religions of the Caucasus,” Anthropos, Part I (99): 143-159.