დავით მერკვილაძის სამეცნიერო კვლევები ასურელ მამათა შესახებ

 2018 წლის 19 დეკემბერს შედგა ჩემი სადისერტაციო თემის ,,ქართული ბერმონაზვნობა IV-VIII საუკუნეებში“ დაცვა, სადაც სადისერტაციო კომისიის წევრმა ბ-ნმა დ. მერკვილაძემ ჩემთვის სრულიად მოულოდნელად მკაცრად გააკრიტიკა  სადისერტაციო თემის ის ნაწილი, რომელიც ასურელ მამებს ეხებოდა და მისი ნაშრომების არასაკმარისად დამოწმება გვისაყვედურა. ჩემი ნაშრომის შეფასებისას დ. მერკვილაძე მუდმივად უსვამდა ხაზს საკუთარ დამსახურებას ასურელ მამათა მოღვაწეობის კვლევაში და იმასაც აცხადებდა, რომ ასურელ მამათა მოღვაწეობასთან დაკავშირებით ზოგიერთი საკითხის შესწავლა პირველად სწორედ მან დაიწყო, მე კი მას სათანადოდ არ ვიმოწმებდით. ამასთან, დ. მერკვილაძეს არ მოეწონა ჩემ მიერ კალიფორნიის უნივერსიტეტის ახალ ელექტრონულ პერიოდულ გამოცემაში (Studies in Late Antiquity) ასურელ მამებზე გამოქვეყნებული სტატია.[i] რადგანაც დავით მერკვილაძემ თავისი დამსახურების არასათანადოდ დაფასებაში დამდო ბრალი,  იძულებული ვარ, მიმოვიხილოთ, თუ რა სახის დამსახურება მიუძღვის პატივცემულ მკვლევარს ასურელ მამათა მოღვაწეობის კვლევაში. მადლობა მას, რომ საკუთარი ნაშრომების სიის გადმოცემით, საქმე გაგვიადვილა.

ბუნებრივია, მკითხველს ბატონი მერკვილაძის ნაშრომთა სრული და ამომწურავი მიმოხილვით თავს არ შევაწყენ. მხოლოდ იმ ზოგიერთ ნაშრომზე მივუთითებთ, რომლებიც ასურელ მამათა ღვაწლს შეეხება და საუკეთესოდ წარმოაჩენს დ. მერკვილაძის მეცნიერულ ტალანტსა და თვალსაწიერს. ბატონი მერკვილაძის შემოქმედების სრულ მიმოხილვას მკითხველი მომავალში ბეჭდური სახითაც იხილავს. რასაკვირველია, არ დამავიწყდება მისი ნაშრომების სათანადო შეფასება უცხოურ ენაზე გამოქვეყნებულ პუბლიკაციებშიც.

დავით მერკვილაძის ერთ-ერთი ძირითადი ნაშრომია ასურელი მამები: VI საუკუნის სირიელი მოღვაწენი საქართველოში. მონოგრაფიის დასაწყისი (მე-9-დან მე-40 გვერდის ჩათვლით) ასურელ მამებთან დაკავშირებული წყაროებისა და სამეცნიერო ლიტერატურის მიმოხილვას წარმოადგენს. უნდა ითქვას, რომ პატივცემულ მკვლევარს მოკლე შინაარსის გადმოცემა ყველაზე კარგად ეხერხება და მონოგრაფიის ეს მნიშვნელოვანი ნაწილიც სხვისი მოსაზრებების მოკლე შინაარსის გამეორებაა (თანამედროვე მეცნიერებაში მიღებული წესის თანახმად, წყაროებისა და სამეცნიერო ლიტერატურის ამგვარი ვრცელი მიმოხილვა არავითარ საჭიროებას არ წარმოადგენს). პატივცემული ისტორიკოსი, რომელიც სხვებს თავისი ნაშრომების არასაკმარის დამოწმებას საყვედურობს, სამეცნიერო ლიტერატურის მიმოხილვისას საერთოდ არ იმოწმებს ისეთ ავტორს, როგორიცაა ბერნადეტ მარტინ-იზარი (Bernadette Martin-Hisard), რომელიც ქართული ბერმონაზვნობის შესახებ ფრანგულ ენაზე დაწერილი მთელი რიგი მნიშვნელოვანი ნაშრომების ავტორია. საერთოდ, გაუგებარია, თუ რა სერიოზულ სამეცნიერო სიახლეს სთავაზობს დავით მერკვილაძის წიგნი მკითხველს. ნაშრომში არ გვხვდება სირიული ბერმონაზვნობის საფუძვლიანი მიმოხილვა, არ გვხვდება პირველწყაროთა კრიტიკა, აქ არ არის ორიგინალური კვლევა პირველწყაროთა ფენების, რედაქციებისა და ვარიანტების ურთიერთმიმართების შესახებ, ავტორი საერთოდ უგულვებელყოფს იმის შესაძლებლობას, რომ ბევრი რამ (თუ უმეტესობა არა), რაც ასურელი მამების შესახებ ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებში გვხვდება, გვიანდელი ავტორების ფანტაზიის ნაყოფია და არა ისტორიული რეალობა, დ. მერკვილაძეს ლამის ყველაფრის, რაც პირველწყაროშია მოთხრობილი, ბუკვალურად სჯერა. დღეს ისეთი შეხედულებაცაა გამოთქმული, რომ ასურელი მამები შეიძლება, საერთოდ, გვიანდელი გამონაგონიც კი იყოს.[ii] მართალია ეს შეხედულება შესაძლოა რადიკალურადაც მოგვეჩვენოს, მაგრამ მკვლევარმა ამგვარი შესაძლებლობაც უნდა დაუშვას (თუმცა მე ამ მოსაზრებას არ ვიზიარებ). კრიტიკული ანალიზი ისტორიული კვლევის ამოსავალი პრინციპია. დ. მერკვილაძის მონოგრაფია კი, ძირითადად, უკვე კარგად ცნობილი საკითხების მიმოხილვას ეთმობა. ერთ-ერთ „სიახლედ“ პატივცემულ ავტორს შეიძლება ასურელ მამების მოსვლის დროსთან დაკავშირებით გამოთქმული მოსაზრება ჩაეთვალოს. დავით მერკვილაძე ამტკიცებს, რომ ასურელი მამები არა მეექვსე საუკუნის 40-იან წლებში, არამედ 30-იან წლებში არიან მოსულნი. შიოსა და ევგარეს ცხოვრებაში აღნიშნულია, რომ ასურელმა მამებმა ქართლში წამოსვლამდე სვიმეონ საკვირველთმოქმედს გამოსთხოვეს კურთხევა. სვიმეონი კი ამ დროს უკვე საკვირველ მთაზე იყო ასული, ანტიოქიის მახლობლად. საკვირველ მთაზე ის ჯერ თორნეში დაეყუდა, შემდეგ კი სვეტზე ავიდა (სირიული ასკეტიზმის დამახასიათებელი ნიშნები): ,,ამათ ჟამთა აღსრულ იყო ს󠆿ჳმეონ საკვირუჱლთმოქმედი მთასა საკჳრუჱელსა გარნაჲ არა და სუჱტსაცა ზედა, არამედ თორნესა შინა მჯდომარე იყო”. წინადადების შინაარსი ამგვარია: ამ დროისათვის სვიმეონ საკვირველთმოქმედი მთაზე იყო ასული, მაგრამ არა სვეტზე, არამედ ჯერ კიდევ თორნეში იჯდა. დავით მერკვილაძე კი ძველი ქართული ენის ელემენტარულ უცოდინარობას ავლენს და აცხადებს, რომ ფრაზა ,,გარნაჲ არა“ ნიშნავს, რომ ის ჯერ კიდევ არ იყო ასული საკვირველ მთაზე, შემდეგ კი თვითონვე აღიარებს, რომ სვიმეონ საკვირველთმოქმედის „ცხოვრებაში“ თორნეში ჯდომაზე საუბარი მხოლოდ საკვირველ მთაზე ასვლის შემდეგაა.[iii] საერთოდ, ამგვარი სიღრმისეული მსჯელობანი დამახასიათებელია ჩვენი ავტორისათვის. მერკვილაძის განცხადებით, წმ. სვიმეონი მთაზე 540 წლის ბოლოს ან 541 წლის დასაწყისში უნდა ასულიყო და, რადგანაც ასურელმა მამებმა იგი უკვე მთაზე მყოფი მოინახულეს, ამიტომ მათი ქართლში მოსვლის დრო 540 წელს ვერ გადასცდება, მაგრამ პატივცემულ მკვლევარს ძალიან უნდა დაამტკიცოს თავისი მოსაზრება ასურელ მამათა ქართლში მეექვსე საუკუნის 30-იან წლებში მოსვლის შესახებ, ამიტომაც ატარებს მსგავს ოპერაციებს. ერთადერთ ნამდვილ სიახლედ ნაშრომში შეიძლება ჩაითვალის ავტორისეული წიაღსვლები აბიბოს ნეკრესელის წამების ადგილთან დაკავშირებით.[iv]

 ყურადღებას იქცევს დ. მერკვილაძის „მეცნიერული ანალიზის“ დონე. მაგ., სტატიაში „ასურელი მამები და გარემომცველი ბუნება“.[v] მკვლევრის მიერ შემოთავაზებული წყაროს კრიტიკული ანალიზი მართლაც შესაშურია. საუბარი აღარ არის იმის შესახებ, რომ ავტორი არათუ კრიტიკულად არ განიხილავს ასურელ მამებთან დაკავშირებულ ჰაგიოგრაფიულ ციკლს, არ მიმართავს ჰაგიოგრაფიის თეორიულ გააზრებას, არ მიმოიხილავს „წმინდა კაცთა“ ბუნებასთან ურთიერთობის კონცეპტს მთლიანად ქრისტიანული ჰაგიოგრაფიის კონტექსტში, არამედ მხოლოდ თხზულების მოკლე შინაარსს გვიყვება (რაც საშუალო სკოლის მოსწავლესაც შეუძლია), თან კიდევ ერთხელ აღვნიშნავ: აშკარაა რომ ავტორს გულუბრყვილოდ სჯერა ყველაფრისა, რაც ჰაგიოგრაფიულ ნაწარმოებშია აღწერილი. მაგ., იგი ძლიერაა გატაცებული ირმების, მგლების, დათვებისა და კაკბების ეპიზოდებით. დ. მერკვილაძეზე დიდი შთაბეჭედილება დაუტოვებიათ ზედაზენზე მობინადრე დათვებს. ისინი იოანე ზედაზნელს მოუთვინიერებია. მის „ცხოვრებაში“ არის ეპიზოდი, სადაც იოანე მთაზე მობინადრე დათვს „უბრძანებს“ არავის ავნოს (ტრადიციული მოტივი ქრისტიანულ ჰაგიოგრაფიაში), მაგრამ ნამდვილად გასაოცარია მკვლევრის ანალიზის უნარი. დ. მერკვილაძე საინტერესო აღმოჩენის შესახებ გვაუწყებს: „როგორც აღმოჩნდა, წმინდანის ამ სიტყვების ადრესატი ერთი კონკრეტული დათვით არ შემოფარგლულა“.[vi] აქ მკვლევარი ზედაზნელ დათვებთან დაკავშირებით სამაგალითო წყაროთმცოდნეობით წიაღსვლებს გვთავაზობს: „ეს ბრძანება იქმნა ერთგვარ „სჯულდებად“ და მცნებად „ზედაზნელი“ დათვების მთელი მოდგმისთვისაც”. თურმე არსენ კათალიკოსიც იგივეს იმოწმებდა და XIX საუკუნეში მიხეილ-გობრონ საბინინისთვისაც ზედაზენზე მობინადრე დათვს არაფერი დაუშავებია.[vii] ამის შემდეგ ავტორი გატაცებით მოგვითხრობს წმ. შიოს ურთიერთობაზე მგელთან და წმ. დავითის ურთიერთობაზე ირმებთან.[viii] დავით გარეჯელის მიერ გველეშაპის დამარცხების ეპიზოდთან დაკავშირებით დ. მერკვილაძე აცხადებს: „უფლის მოშიში და სწორედ ამ მოშიშებით უშიშრობის შემძენი ბერისათვის შემზარავი ურჩხულიც კი ჭიაა და მეტი არაფერი“. ჟურნალი ამირანი, სადაც დ. მერკვილაძის ეს სტატია გამოქვეყნდა აშკარად სამეცნიერო ხასიათიაა (კრებულის სრული სახელია კავკასიოლოგიის საერთაშორისო სამეცნიერო-კვლევითი საზოგადოებრივი ინსტიტუტის მოამბე). ეს რომ წმინდად რელიგიური ხასიათის პერიოდული გამოცემა ყოფილიყო, დ. მერკვილაძის წიაღსვლები მგლების, ირმების, კაკბების, ჭიებისა და ურჩხულების შესახებ გასაგები იქნებოდა (რადგან ეს ავტორს პირადი რელიგიური გრძნობების გამოხატულებად ჩაეთვლებოდა), მაგრამ აღნიშნული კრებული აშკარად სამეცნიერო ხასიათისაა და, კიდევ ერთხელ შევახსენებ პატივცემულ მკვლევარს, რომ მეცნიერება კრიტიკულ ანალიზსა და წყაროებისადმი სკეპტიკურ დამოკიდებულებას გულისხმობს. კონტექსტისათვის დ. მერკვილაძე მხოლოდ ა. ჰარნაკის რუსულად თარგმნილი წიგნსა და ანტონის დიდი ცხოვრებას იმოწმებს.[ix] ძალზე უცნაურია (მსუბუქად, რომ ვთქვათ) სტატიისათვის დართული ინგლისური რეზიუმე, რომელიც აშკარად ინგლისური ენის დღემდე სრულიად უცნობ დიალექტზეა დაწერილი.[x]

 ჭიებისა და ურჩხულების თემატიკისადმი დავით მერკვილაძის სიყვარული თავს იჩენს მის ნაშრომში ასურელი მამები და მეუდაბნოება (თბილისი, 2005). აქ კვლავ აშკარავდება მოკლე შენაარსის გადმოცემის ავტორისეული ტალანტი. ეს ორმოცდაცამეტგვერდიანი ნაშრომი ასურელ მამათა „ცხოვრებათა“ შემოკლებული თხრობაა და მეტი არაფერი. არავითარი შესავალი იმის შესახებ თუ რა არის ქრისტიანული მეუდაბნოება (ქართველი მკითხველისათვის საჭიროა ამგვარი შესავალი, რადგან ქართულ ენაზე ამ საკითხთან დაკავშირებული სამეცნიერო შრომების რიცხვი ნაკლებია), არავითარი დამოწმება უცხოური ლიტერატურისა (ავტორი მხოლოდ ორი უცხოელი ავტორის ნაშრომს იმოწმებს: ერთია ჰარნაკის რუსულად თარგმნილი და 1908 წელს გამოცემული შრომა ბერმონაზვნობის შესახებ და მეორე ანდრეი მურავიოვის „საქართველო და სომხეთი“, რომელიც 1848 წელსაა გამოცემული და სამეცნიერო შრომა არც არის), ევროპულ ენებზე არსებულ გამოკვლევებს, რომ თავი დავანებოთ, ზოგადი შესავლისა და კონტექსტისათვის რუსულ ენაზე არსებული ნაშრომები მაინც შეეძლო დაემოწმებინა პატივცემულ მერკვილაძეს, თუნდაც ა. სიდოროვის Древнехристианский аскетизм и зарождение монашество (გამოცემულია 1998 წელს).             ანალიზის სიღრმითა და აზრების ორიგინალურობით გვაოცებს ავტორისეული წიაღსვლანი. აი, მაგალითიც: ,,ასურელი მამები წუთისოფლის მუდმივი ორომტრიალისაგან მხოლოდ უბრალოდ განრიდებისათვის როდი იღწვიან (რაც ნიშანდობლივი შტრიხია ზოგადაღმოსავლური მონაზონობისა), მათთვის ძლიერ დამახასიათებელია ერთგვარი ლტოლვაც განმარტოებისაკენ. უეჭველია ასკეტიკური მოსაზრებით ირჩევენ წმ. მამანი სამოსაგრეოდ მოსახლეობისაგან დაშორებულ ადგილებს“.[xi] თუ „უბრალო განრიდება“ ზოგადაღმოსავლური ბერმონაზვნობისთვისაა დამახასიათებელი, ასურელ მამებს რა გამოარჩევთ, „ერთგვარი ლტოლვა განმარტოებისაკენ“? და რა განსხვავებაა ამ „უბრალო განრიდებასა“ და „განმარტოებისაკენ ერთგვარ ლტოლვას“ შორის? აშკარაა, რომ ამ სიტყვების წერისას დ. მერკვილაძე ძლიერ გადაღლილი იყო. სრულიად გენიალური და სავსებით ორიგინალურია მისი დასკვნა: „უეჭველია, ასკეტიკური მოსაზრებით ირჩევენ წმ. მამანი სამოსაგრეოდ მოსახლეობისაგან დაშორებულ ადგილებს“. წარმოგვიდგენია, აზროვნების როგორი დაძაბვა და რა სიღრმის ანალიზი დასჭირდა მკვლევარს მსგავსი დასკვნის გამოსატანად. ნაშრომის მეორე ნაწილი ასურელი მამებისა და ბუნების ურთიერთკავშირს ეთმობა, სადაც კვლავაც შემოდის დ. მერკვილაძის საყვარელი მოტივი დათვებისა და გამოქვაბულებში დამალული უჩხულების შესახებ.[xii] ბუნებრივია, ამ შემთხვევაშიც არსადაა სამეცნიერო კვლევა. დათვებს, მგლებს, კაკბებს, ჭიებსა და ურჩხულებს ადევნებული დ. მერკვილაძისათვის სამეცნიერო პრობლემატიკა ნაკლებ მიმზიდველად გამოიყურება.

 დავით მერკვილაძე მსაყვედურობდა, რომ ასურელ მამათაგან დაარსებული მონასტრების ტიპოლოგიის შესწავლა სწორედ მან დაიწყო და მე მას სათანადოდ არ ვუთითებდი. ახლა ვნახოთ, თუ რა სახის ორიგინალურ კვლევასთან გვაქვს საქმე. ამ საკითხს ეხება მერკვილაძე თავის სტატიაში ასურელი მამები და სამონასტრო ორგანიზაცია საქართველოში. სტატიის მთელი შესავალი იმას ეთმობა თუ როგორი „სითბოთი და სიყვარულით“ საუბრობდნენ XIX-XX საუკუნეთა მკვლევარნი ასურელ მამებზე.[xiii] შემდეგ ისევ და ისევ თავს იჩენს ჩვენი ავტორის შესანიშნავი ტალანტი: მოყვეს წაკითხულის მოკლე შინაარსი, მაგრამ ამჯერად მოკლე შინაარსის თხრობას ორიგინალური მხატვრული გაფორმებაც ერთვის თან. მაგ., წმ. შიოზე საუბრისას მკვლევარი აღნიშნავს, რომ მისი ღვაწლი შეუმჩნეველი არ დარჩენილა. და პირველი ვინც ის იხილა ქართველი წარჩინებული ევაგრე ყოფილა. ნადირობისას ევაგრემ თვალი მოჰკრა მტრედს, რომელსაც წმ. შიოსათვის საკვები მიჰქონდა. აქ დავით მერკვილაძის ფანტაზიამ ფრთები შეისხა. მოვუსმინოთ თავად პატივცემულ ისტორიის დოქტორს: „ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ წარმოვიდგინოთ, როგორ უცნაურად აუჩქროლდებოდა გული ევაგრეს, შეიძლება ჟრუანტელმაც დაუარა ტანში. როგორც ჩანს, შინაგანი ალღო კარნახობდა, რაღაც განსაკუთრებულ და ზებუნებრივად მნიშვნელოვან მოვლენასთან, რომ ჰქონდა საქმე, მიუხედავად იმისა, რომ ევაგრეს ერთი სული ჰქონდა ამ ცოცხალ სასწაულთან მიახლებისა”. და ა.შ.[xiv] და მთელი ეს „სამეცნიერო“ სტატია ამგვარი „მაღალმხატვრული“ წიაღსვლებითაა სავსე. 

რაში გამოიხატება დ. მერკვილაძის მიერ ასურელ მამათა მიერ დაარსებული სავანეების ორგანიზაციების აღწერილობა? კვლავაც მხოლოდ პირველწყაროთა მოკლე შინაარსის გადმოცემაში.[xv] არავითარი მსჯელობა იმის შესახებ თუ რას ნიშნავს მარტომყოფელობა, რა არის კვინობი და რა არის ლავრა, როგორ ვითარდებოდა ქართული სამონასტრო ცხოვრება,ზოგადად, აღმოსავლურ ბერმონაზვნობის ფონზე, რა გავლენებს განიცდიდა ქართული ბერმონაზვნობა, რა არის ისტორიული რეალობის ანარეკლი და რა ჰაგიოგრაფიული ფიქცია ასურელ მამებთან დაკავშირებულ ჰაგიორგაფიულ თხზულებებში და ა.შ. ზოგადი კონტექსტისათვის თუნდაც აღმოსავლური ბერმონაზვნობის ცნობილი მკვლევრის დერვას ჩითის (Derwas Chitty), გარკვეულწილად, მოძველებული, თუმცა მაინც ერთობ გამოსადეგი შრომა The Desert A City (შეიძლება ვთარგმნოთ, როგორც უდაბნოთა ქალაქყოფა), რომ დაემოწმებინა, ეს სტატიაში არსებულ მძიმე მდგომარეობას, ერთგვარად, შეამსუბუქებდა, მაგრამ რატომ უნდა შეეწუხებინა თავი ბ-ნ მერკვილაძეს მთელი ამ სირთულეებით, როდესაც შეეძლო უბრალოდ წარმოედგინა თუ როგორ დაუვლიდა ტანში ჟრუანტელი ევაგრეს და ჰაგიოგრაფიული თხზულების მოკლე შინაარსი მოეყოლა?

 იგივე მოკლე შინაარსის გადმოცემაა დ. მერკვილაძის სტატია გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის აღმოცენების ისტორიიდან. აქ დ. მერკვილაძე მოგვითხრობს, თუ როგორ მივიდნენ დავითი და ლუკიანე გარეჯში სამოღვაწეოდ, როგორ დაიწყეს აქ მონაზვნური ცხოვრება (დ. მერკვილაძეს ნიახურის ეპიზოდიც არ ავიწყდება, რომელსაც წმ. დავითი თურმე თავის ბოსტანში მოიწევდა), როგორ უჩიოდა ლუკიანე უპოვარებას და ა. შ., მაგრამ ამ ყველაფერს მკითხველი ხომ მერკვილაძისეული მოკლე შინაარსის გარეშეც წაიკითხავს პირველწყაროში? რა საჭიროა მთელი შინაარსის თანამედროვე ქართულ ენაზე გადმოტანა? საქმე ისაა, რომ ავტორს სწორედ ეს მიაჩნია მეცნიერულ კვლევად, მაგრამ სამართლიანობისათვის უნდა ითქვას, რომ ჩვენი ავტორი გზადაგზა თავის დაკვირვებებსა და ხატოვან გამონათქვამებსაც გვთავაზობს. მაგ., დ. მერკვილაძე დარწმუნებულია, რომ ჯვრის გადასახვით რძე ხაჭოდ იქცევა: „ღვთის მოწყალებას მინდობილ განდეგილებს... ფურირმები სტუმრობდნენ. ლუკიანეს მოწველილი და დავითის ჯვარგადასახვით ხაჭოდქმნილი ირმის რძე, იქცა მათ ყოველდღიურ საკვებად, გარდა მარხვის დღეებისა (ამ სტატიას სამეცნიერო კვლევის პრეტენზია აქვს)”. შემდეგ კი ავტორი გამოთვლას აწარმოებს: „აღნიშნულიდან გამომდინარე, ბერების რძის ნაწარმით კვების დაწყება მათი უდაბნოში გასვლიდან არაუმეტეს 2-3 თვის შემდეგაა სავარაუდებელი“ და ა.შ.[xvi] დ. მერკვილაძე აქაც არ ღალატობს ტრადიციულ მეთოდს და „სამეცნიერო სტატიაში“ ცოტაოდენ მხატვრულ ფანტაზიასაც ურევს. დავითი და ლუკიანე პირველად მონადირეებს შეუმჩნევიათ: „გარეჯის უდაბნოში „კერძოთაგან კახეთისასა“ წამოსულ მონადირეებს თვალი მოუკრავთ დავითის პარეხში შემავალი ირმებისათვის. გამოქვაბულში ნანახი კი მათი წარმოდგენის ზღვარს სცილდებოდა: უცხო ბერი მშვიდად მდგომარე ფურ-ირმებს შინაური პირუტყვივით წველიდა; გაოცებული და გულაჩუყებული კახელი მონადირენი მაშინვე მუხლმოყრილნი თხოვენ ლუკიანეს სავანეში დარჩენის ნებართვას“.[xvii] სამეცნიერო კვლევისა და ანალიზის მაგივრად დ. მერკვილაძე გულაჩუყებულ კახელ მონადირეებს, ირმის ჯიქნებსა და მათი წველის პროცესს წარმოისახავს და დარწმუნებულია, რომ ეს ყველაფერი ისტორიული კვლევის შემადგენელი ნაწილია. 48-ე-49-ე გვერდებზე დ. მერკვილაძე ერთი-ორი სიტყვით ეხება კვინობის, ანაქორეტობისა და ლავრის მნიშვნელობას და აქაც მხოლოდ ქართულ ენაზე არსებულ სტატიას იმოწმებს. ასევე მოკლე შინაარსის გადმოცემაა მისი სტატია ზედაზნის მონასტრის დაარსების ისტორიიდან და მისი სახელწოდების შესახებ. ავტორი X-XII საუკუნეებში შექმნილი ჰაგიოგრაფიული ძეგლებით არკვევს დასახლებული იყო თუ არა ზედაზნის მთა მეექვსე საუკუნეში.[xviii] შემდეგ იგი ძლიერ გაიტაცა იოანე ზედაზნელისა და ეშმაკების ურთიერთობის წყაროთმცოდნეობითმა ანალიზმა, მთელი ხუთი გვერდი სტატიისა ეშმაკებს ეთმობა.[xix] სამეცნიერო კვლევის გარკვეული სახე აქვს სტატიის მეორე ნაწილს, რომელიც ზედაზნის სახელწოდების ეტიმოლოგიის ძიებას წარმოადგენს.[xx]

 მე აღარ განვაგრძობ დ. მერკვილაძის სამეცნიერო უნარების შემდგომ წარმოჩენას. ვფიქრობ, ზემოთქმულიც საკმარისია. აქ სახეზე გვაქვს ქართველ საზოგადოებაში გავრცელებული ტიპიური, სრულიად მახინჯი მოვლენა: უკიდეგანო ამბიციები სრულიად ცარიელ ნიადაგზე. დ. მერკვილაძე აცხადებდა, რომ ქართველოლოგიის ცენტრი საქართველოშია, ქართულ თემატიკასთან დაკავშირებული უცხოეთში გამოსაქვეყნებელი სტატიები სწორედ აქ უნდა გადიოდეს რეცენზიას, უცხოელი ავტორები ვერ ერკვევიან კარგად საქართველოს ისტორიის პრობლემებში და ა.შ. მისი გაღიაზიანება გამოიწვია ჩემ მიერ ქართლში მეფობის გაუქმებასთან დაკავშირებით ცნობილი ამერიკელი ისტორიკოსის, კავკასიის ისტორიის მკვლევრის, კირილ თუმანოვის (Cyrill Toumanoff) დამოწმებამ (თუმანოვი ამტკიცებს, რომ ქართლში მეფობა დაახ. 580 წლისათვის გაუქმდა, ხოლო დ. მერკვილაძე ამბობს, რომ 30-იან წლებში ქართლში ჯერ კიდევ არსებობდა მეფობა, ხოლო 40-იან წლებში კი აქ მეფობის ინსტიტუტი უკვე აღარ გვხვდება). ბ-ნ მერკვილაძის აზრით, თუმანოვის შემდეგ მეცნიერება წინ წავიდა და არ შეიძლება მის მოსაზრებებზე ვიყოთ დამოკიდებულნი. მეცნიერების წინ წინსვლასა და განვითარებაში, ალბათ, საკუთარ კვლევებს გულისხმობდა. ამგვარი წინსვლა ფრიად სევდიან განწყობას იწვევს, მაგრამ ამ შემთხვევაში პრობლემა მხოლოდ ბ-ნ მერკვილაძესთან არაა დაკავშირებული. ჩვენში ბევრს ჰგონია, რომ ქართული ჰუმანიტარია ზოგადად, და მათ შორის ქართული ისტორიოგრაფია, ძალზე მაღალ დონეზეა, რომ უცხოელი ქართველოლოგები აქეთ უნდა გვეკითხებოდნენ ჭკუას და ა.შ. სინამდვილეში ქართული ისტორიოგრაფიის სავალალო მდგომარეობა ყველა საღად მოაზროვნე ადამიანისათვის ცხადია. ჩვენ ძლიერ ჩამოვრჩით მეთოდოლოგიური და თეორიული თვალსაზრისით, არ ვეცნობით ევროპულ (თუნდაც რუსულ) ენებზე გამოქვეყნებულ უახლეს სამეცნიერო ლიტერატურას, საქართველოს ისტორიის კვლევისას ხშირად, არათუ უფრო ფართო, არამედ ზოგადკავკასიურ კონტექსტსაც არ ვითვალისწინებთ, ზოგიერთმა ჩვენმა ისტორიკოსმა რუსულის გარდა არც ერთი ევროპული თუ ძველი ენა არ იცის (არადა დღეისათვის ენების ცოდნა, ჩვენი აზრით, ყველაზე მეტად, სწორედ, საქართველოს ისტორიის მკვლევარს მოეთხოვება, განსაკუთრებით შუა საუკუნეების საქართველოს ისტორიის მკვლევარს) და ა.შ. პრობლემა ბევრია. მეტიც, ჩვენთან მეცნიერები ქართულ ენაზე გამოქვეყნებულ ნაშრომებსაც არ კითხულობენ. ნებისმიერ ინგლისური ენის მცოდნე, ისტორიაში გარკვეულ მკითხველს შეუძლია შეადაროს საქართველოს ისტორიის შესახებ დაწერილი კვლევები, მაგალითად, სტივენ რაპის (Stephen Rapp) ან ენტონი ისთმონდის (Antony Eastmond) ავტორობით, დავით მერკვილაძისეულ წიაღსვლებს ჭიებისა და ურჩხულების შესახებ, რათა მიხვდეს თუ რა მძიმე მდგომარეობაშია ჩვენი ისტორიოგრაფია და ის ფაქტიც გააცნობიეროს, რომ ქართველოლოგიის ცენტრმა უკვე კარგა ხანია, რაც საქართველოდან უცხოეთში გადაინაცვლა. მრავალ სხვა პრობლემასთან ერთად ჩვენთან ის ფაქტიც ამძიმებს მდგომარეობას, რომ რეალურად არ გაგვაჩნია რეცენზირებადი სამეცნიერო ჟურნალები, არ გაგვაჩნია გამომცემლობები, ამ სიტყვის ნამდვილი მნიშვნელობით, სადაც სამეცნიერო შრომა სპეციალურ რეცენზირებას გაივლიდა, და ზოგადად, ჩვენთან თითქმის მოკვდა რეცენზირების კულტურა. ეს კი ისტორიის იდეოლოგიური მნიშვნელობის გამო, უეჭველია, მძიმედ აისახება არა მხოლოდ სპეციალისტთა სამომავლო დონეზე, არამედ ზოგადად საზოგადოების მსოფლმხედველობასა და აზროვნებაზეც. თავის დროზე კრიტიკული რეცენზიის მიღება, პირველ ყოვლისა, სწორედ თავად ბ-ნ მერკვილაძეს წაადგებოდა. მე იძულებული ვიყავი, ადრე თუ გვიან,  გამოვხმაურებოდი დავით მერკვილაძის აგრესიულ და ამბიციურ კრიტიკას და საზოგადოების წინაშე შედარებით მოკლედ წარმომეჩინა მისი სამეცნიერო დამსახურების ,,სიღრმე’’ და ,,მნიშვნელობა“, რომლის უგულვებელყოფაშიც მდებდა ბრალს პატივცემული მკვლევარი.

---

[i] Shota Matitashvili, ‘The Monasteries Founded by the Thirteen Syrian Fathers in Iberia: The Rise of Monasticism in Sixth-Century Georgia,’ Studies in Late Antiquity, Vol. 2 No. 1, Spring 2018; (pp. 4-39)// DOI: 10.1525/sla.2018.2.1.4//https://sla.ucpress.edu/content/2/1/4).

[ii] N. Aleksidze, The Narrative of the Caucasian Schism: Memory and Forgetting in Medieval Caucasia, CSCO, vol. 666, Subsidia 137 (Lovanii: In Aedibus Peeters, 2018), 189-194

[iii] დ. მერკვილაძე, ასურელი მამები: VI სირიელი მოღვაწენი საქართველოში (თბილისი, 2006), 69

[iv] ასურელი მამები, 92-115

[v] დ. მერკვილაძე, ,,ასურელი მამები და გარემომცველი ბუნება“, ამირანი, X, 2004: 54-61.

[vi] ,,ასურელი მამები და გარემომცველი ბუნება“: 56

[vii] ,,ასურელი მამები და გარემომცველი ბუნება“: 56

[viii] ,,ასურელი მამები და გარემომცველი ბუნება“: 57-59

[ix] ,,ასურელი მამები და გარემომცველი ბუნება“: 54

[x] ,,ასურელი მამები და გარემომცველი ბუნება“: 61

[xi] დ. მერკვილაძე, ასურელი მამები და მეუდაბნოება (თბილისი, 2005), 10

[xii] ასურელი მამები და მეუდაბნოება, 44-53

[xiii] დ. მერკვილაძე, ,,ასურელი მამები და სამონასტრო ორგანიზაცია საქართველოში,“ ამირანი, XVI, 2006: 55-61

[xiv] ,,ასურელი მამები და სამონასტრო ორგანიზაცია საქართველოში,“: 62

[xv] ,,ასურელი მამები და სამონასტრო ორგანიზაცია საქართველოში“: 63-73

[xvi] დ. მერკვილაძე, ,,გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის აღმოცენების ისტორიიდან,“ მესხეთი, XIX, 2008: 41-42

[xvii] დ. მერკვილაძე, ,,გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის აღმოცენების ისტორიიდან,“ მესხეთი, XIX, 2008: 44

[xviii] დ. მერკვილაძე, ,,ზედაზნის მონასტრის დაარსების ისტორიიდან და მისი სახელწოდების შესახებ,” ამირანი, XIX, 2008: 71-72

[xix] ,,ზედაზნის მონასტრის დაარსების ისტორიიდან და მისი სახელწოდების შესახებ”: 72-77

[xx] ,,ზედაზნის მონასტრის დაარსების ისტორიიდან და მისი სახელწოდების შესახებ”: 85-87