მეუფე ანანია ჯაფარიძე ასურელი მამების შესახებ

         2009 წელს ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტში გაიმართა კონფერენცია ასურელი მამები აღმოსავლურ და დასავლურ საეკლესიო ტრადიციებში. მოგვიანებით, კონფერენციის მასალები დაიბეჭდა. აღნიშნულ კრებულში ერთ-ერთი პირველი სტატია მიტროპოლიტ ანანია ჯაფარიძეს ეკუთვნის. სტატიის სათაურია ქართულ-ასურული საეკლესიო ურთიერთობები, სადაც ავტორი ჯერ ქართულ-სირიულ რელიგიურ-კულტურულ ურთიერთობებს მიმოიხილავს და შემდეგ გადადის ასურელ მამათა ცხოვრებისა და მოღვაწეობის განხილვაზე. თავიდან პატივცემული მიტროპოლიტი მკვლევარი ქართულ-ასურულ[i] ურთიერთობებს ეხება და ედესის მაცხოვრის ხელთუქმნელ ხატთან კავშირში აცხადებს, რომ მეფე აბგარ IX თურმე ,,მსოფლიოში პირველი ქრისტიანი მეფე” ყოფილა, იმ მეფე აბგარის შთამომავალი, რომელიც მაცხოვარმა საკუთარი გამოსახულების გაგზავნით განკურნა.[ii] პატივცემულ მიტროპოლიტ მკვლევარს უნდა შევახსენოთ, რომ ეს გადმოცემები ლეგენდარული შინაარსისაა და არა ისტორიული, მაგრამ როგორც ქვემოთ ვიხილავთ, სტატიის ავტორისათვის ლეგენდების ისტორიულ რეალობად გასაღება უცხო ნამდვილად არაა.

      საინტერესოა მეუფე ანანიას არგუმენტი ასურელ მამათა ქალკედონური მრწამსის სამტკიცებლად. მისი შეხედულებით, რადგანაც ასურელ მამათა ცხოვრების უცნობი რედაქცია სინას მონასტერში ინახებოდა და რადგანაც სინას მონასტერი ქალკედონური იყო ე. ი. ასურელი მამებიც ქალკედონელები ყოფილან.[iii] ამ ლოგიკით პატრე ქართველის ცხოვრების ქართული რედაქციაც ქართულ ქალკედონურ მონასტრებში ინახებოდა, თხზულება თავიდან ბოლომდე ქალკედონური სულისკვეთებითაა გაჟღენთილი და თავად პეტრეც ჭეშმარიტ ქალკედონელადაა გამოყვანილი, მაშინ როცა სინამდვილეში პეტრე იბერიელი ქალკედონის კრების შეურიგებელი მოწინააღმდეგე იყო (და მეექვსე მსოფლიო საეკლესიო კრების მიერ ანათემაზეცაა გადაცემული), ასე რომ მსგავსი არგუმენტი ყოველგვარ სერიოზულობასაა მოკლებული.

      მიტროპოლიტ ანანია ჯაფარიძის ასურელ მამებს ქართული ენის მოამაგეებად აცხადებს. მისი თქმით,

წყაროები მიუთითებენ, რომ ისინი იყვნენ ქართული ენის აღორძინების მამები, მისი უფლისმიერი დამცველებ-მეპატრონენენი. როცა ვამბობთ, რომ ასურელი მამები იყვნენ ქართული ენის უფლისმიერი, ზეგარდმო ნიშნით აღჭურვილი წმინდანები, გვაქვს შესაბამისი უეჭველი და უძველესი წყაროები, ესაა თვით წმინდანთა ცხოვრებანი. [iv]

      მკვლევარი ასეთ არასერიოზულ სიტუაციაში, რომ არ აღმოჩნდეს, მას ცოტა მაინც უნდა ესმოდეს შუა საუკუნეების სპეციფიკა და გვიანანტიკურობასა და შუა საუკუნეებზე თანამედროვე ქართული ნაციონალიზმის თვალთახედვით არ ისაუბროს. ასურელ მამათა ცხოვრების ციკლში არსაიდან ჩანს, რომ სირიელი ბერები ქართულ ენაზე რაღაც განსაკუთრებულ მზრუნველობას იჩენდნენ. მთავარი მათ მოღვაწეობაში რელიგიური მსახურებაა და არა ენის სისუფთავესა და გადარჩენაზე ზრუნვა. თუკი ასურელი მამები ქართულს სწავლობენ, ეს იმიტომ რომ ადგილობრივთ რწმენაზე ესაუბრონ და სარწმუნოება იქადაგონ. გვიანდელ ქართველ ჰაგიოგრაფთა აღქმით, ისინი მისიონერები იყვნენ და არა ენის რეფორმატორები ან ქართული გრამატიკის სახელმძღვანელოს ავტორები. პატივცემულ მიტროპოლიტ მკვლევარს თავისი მოსაზრების დასამტკიცებლად თურმე ,,უეჭველი და უძველესი წყაროებიც” ჰქონია, და იქვე გვიმხელს ამ წყაროებს: ესენი ყოფილა ,,თვით ამ წმინდანთა ცხოვრებანი”. ისტორიკოსისათვის ეს სრულიად შეუფერებელი განცხადება კარგად ავლენს ისტორიულ-წყაროთმცოდნეობითი კრიტიკული მიდგომის სრულ უქონლობას. ისტორიკოსისაგან შუა საუკუნეებში შექმნილ წყაროზე ,,უეჭველის” თქმა, რბილად რომ ვთქვათ, სისწორესა და სიზუსტეს მოკლებულია, რადგან შუა საუკუნეებში საერთოდ ძნელად მოიძებნება ასეთი ,,უეჭველი” წყარო (თუ ისტორიულ ფაქტთა დადგენაზე ვსაუბრობთ), რადგან ამ ეპოქაში წყაროთა გაყალბება სრულიად ჩვეულებრივი ამბავი იყო, ეს გაყალბება ხანდახან გრანდიოზულ მასშტაბებსაც აღწევდა, როგორც მაგალითად, პეტრე იბერიელის შემთხვევაში. ქართველმა ავტორებმა ქართველი უფლისწულისა და სახელგანთქმული მღვდელთმთავრის არაქალკედონელობა ვერ იგუეს, ამიტომაც მარტივი გამოსავალი ნახეს და მისი ცხოვრება თავიდან ბოლომდე გააყალბეს, რის შედეგადაც ანტიქალკედონელი მოღვაწე უცებ ქალკედონელ გმირად მოგვევლინა (თუმცა შუა საუკუნეების ავტორებს რა უნდა მოვთხოვოთ, როდესაც ოცდამეერთე საუკუნეში პატივცემული მიტროპოლიტი ისტორიული რეალობის მიღებაზე კატეგორიულ უარს აცხადებს). სხვა, კიდევ უფრო მასშტაბური მოვლენაა სიბრძნე ბალაჰვარისი. შუა საუკუნეების ეს ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოები ისეთ გმირებზეა დაწერილი, რომლებიც ისტორიულად საერთოდ არ არსებობდნენ, მაშინ როცა საუკუნეების განმავლობაში ეკლესიას, ამ არარსებული ლიტერატურული პერსონაჟებისათვის, ხსენების დღეც კი ჰქონდა დაწესებული (!). ასე რომ, სანამ რომელიმე წყაროს ,,უეჭველად” გამოვაცხადებდეთ, მანამდე ცოტაოდენი კვლევა-ძიებაც გვმართებს, სხვანაირად ზემოაღწერილ მდგომარეობაში აღმოვჩნდებით, მაგრამ პატივცემული მიტროპოლიტი მკვლევარი აგრძელებს: მას შემდეგ, რაც იოანე ზედაზნელს მიეცა ,,უფლისმიერი ბრძანება”, რომ ექადაგათ ქართლში, ,,მართლაც, ის მოწაფეებთან ერთად შემოვიდა ქართლში და ქართული ენით დაიწყო ხალხის დამოძღვრა. როგორ? მან შეისწავლა ქართული ენა?” არა, თურმე არ შეუსწავლია და ,,არც დრო დაუხარჯავს” ქართული ენის შესასწავლად. მაშ როგორ? თურმე ,,მოხდა დიდი სასწაული და თანაც ყველასათვის გასაგები, რომ მის გარშემო მყოფი ადამიანები ამ სასწაულით დიდად შეშინდნენ და ამასთანავე გაკვირდნენ კიდეც”. და რა მოხდა ასეთი? ,,წმინდანის ცხოვრების თანახმად, უფალმა ინება, რომ როგორც წმიდა მოციქულებს მიეცათ სულთმოფენობისას ენების ცოდნა (საქმე მოციქულთა 2: 14), ასევე სულიწმინდის მიერ ,,ერთ წამში” ანუ ელვისებური სისწრაფით მიეცა იოანე ზედაზნელს ქართული ენის ცოდნა”[v]. ახლა კი ყველაფერი გასაგებია, მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე შესაშური წყაროთმცოდნეობითი ანალიზით ხსნის თუ როგორ ისწავლა ქართული იოანე ზედაზნელმა. ვფიქრობთ, აქ საკვლევი აღარაფერია და აღნიშნული საკითხი გადაჭრილად უნდა გამოცხადდეს.

      ზემოაღნიშნული მსჯელობის შემდეგ მიტროპოლიტი ანანია შესაშური სამეცნიერო სიღრმითა და პრეციზულობით აყალიბებს შემდგომ უეჭველ პოსტულატებს:

1. სულიწმინდის მიერ იოანე ზედაზნელი ქართულად ამეტყველდა. 2. მას ქართული ენის ცოდნა მიეცა ,,წამსა შინა” ანუ მყისიერად. 3. იოანეს იქამდე არასოდეს უსწავლია ქართული ენა და არც სმენოდა მის შესახებ. 4. იოანემ მაშინვე დაიწყო ,,სიტყვათა ზრახვად” ანუ ის უკვე ქართული ენით წარმოთქვამდა ფრაზებს და საერთოდ ქართულად სრულყოფილად ამეტყველდა (აქცენტის გარეშე – შ. მ.), მაშასადამე უნარი მიეცა ქართულად ქადაგებისა. 5. ეს უდიდესი სასწაული სხვების თანდასწრებით მოხდა, რამაც მათ შიშის ზარი დასცათ და ამავე დროს გაუკვირდათ. 6. იქ მყოფმა ადამიანებმა მაშინვე დაიწყეს ღმერთის დიდება, რადგან სწორედ ისაა ,,მოქმედი საკჳრველებათა” ანუ სასწაული მხოლოდ მისგან მომდინარეობდა. 7. სასწაული თავისი არსით იდენტური იყო სულთმოფენობისას ,,ცეცხლის ენათა განყოფისას” მოციქულებზე გარდამოსვლისა და მათი სხვადასხვა ენებზე ამეტყველებისა.[vi]

      აღსანიშნავია, რომ ქართულ ენაზე ამეტყველების კუთხით, მეუფე ანანიას არც შიო მღვიმელიც ავიწყდება. მიტროპოლიტის თქმით ,,სასწაულის მნიშვნელობა გაორკეცდა იმით, რომ შიო მღვიმელზეც გადმოვიდა მადლი სულიწმინდისა და ისიც ამეტყველდა ქართულად”.[vii] აქაც პატივცემული მიტროპოლიტი მკვლევარი სიღრმისეულ დასკვნებს გვთავაზობს:

შიო მღვიმელი იყო 1. ეთნიკურად ასური (ნამდვილად იყო – შ. მ.). 2. მისი მოძღვარი იოანე ,,ღმრთის უწყებით” მოვიდა საქართველოში. 3. იოანემ და შიომ აღასრულეს მოციქულებრივი ქადაგება. 4. მათ ღმერთმა უბოძათ ქართული ენის ცოდნა...”.[viii]

მიტროპოლიტი ანანია განცვიფრებულია ამ სასწაულით:

მართლაც სრულიად გამორჩეული, უნივერსალური და ალბათ ერთადერთი მსგავსი სასწაული _ გამეორებაა წმიდა მოციქულებზე სულიწმინდის მადლით ენათა დაუფლებისა, ოღონდ ამ შემთხვევაში, ერთადერთ ენაზე _ ქართულ ენაზეა ღვთის მადლი დაშვებული. ცხადია, ეს მომენტი აცვიფრებდა ძველ ქართველ მამებს და უნერგავდა თვალსაზრისს ქართული ენის განსაკუთრებულობის შესახებ.[ix]

      ცხადია პატივცემული მკვლევარი ასეთი განცვიფრებული არ დარჩებოდა, სხვა ჰაგიორგაფიული ძეგლებიც, რომ წაეკითხა. მაგ. ეფრემ ასურის ცხოვრებაში აღწერილია ეფრემ ასურისა და ბასილი დიდის შეხვედრა, როდესაც ეფრემი, რომელმაც სიტყვა არ იცოდა ბერძნულად (ჰაგიოგრაფს თუ დავუჯერებთ), ბასილი დიდთან ბერძნულად ლაპარაკი დაიწყო. აქაც ჰაგიორგაფი აღფრთოვანებული წერს, რომ ეს სასწაული არანაკლებიაო სულთმოფენობის სასწაულზე, რომ დიდმა სიწმინდემ ენობრივი ბარიერი გადალახა და ა. შ და ა. შ. ამიტომაცაა საჭირო ამა თუ იმ მოვლენის არა მხოლოდ ვიწრო ქართული თვალთახედვით განხილვა, არამედ უფრო ფართო კონტექსტში მოთავსება და ფართო რაკურსით წარმოჩენა. ესეც _ ენობრივი ბარიერის გადალახვა _ ჩვეულებრივი ჰაგიოგრაფიული შაბლონია და სასწაულებრივი აქ არაფერია, მაგრამ კვლავ მივყვეთ პატივცემული მიტროპოლიტი მკვლევრის მსჯელობას, სადაც იგი კვლევისა და წყაროთა სანდოობის გამორკვევის საკუთარ მედოთს გვთავაზობს. აი, ისიც:

ასურელ მამათა აღნიშნული ,,ცხოვრებანი’’ წარმოადგენდნენ ოფიციალურ საკითხავებს, რომელნიც ეკლესიაში ხმამაღლა იკითხებოდა წირვა-ლოცვის სათანადო მომენტების დროს. მრევლს ოდნავადაც კი ეჭვი არ ეპარებოდა მოსმენილის სინამდვილეში. ეს ამბავი ნამდვილად მოხდა, ასე რომ არ ყოფილიყო, არც აღნიშნავდნენ და არც მიიჩნევდნენ ღმრთის სადიდებელ საკვირველ სასწაულად.[x]

      ვფიქრობთ, თანამედროვე ისტორიოგრაფიამ (და არა მხოლოდ ქართულმა) წყაროთა სანდოობის დადგენის ეს მეთოდი აუცილებლად უნდა აითვისოს: მრევლს თურმე ,,ოდნავადაც კი ეჭვი არ ეპარებოდა”. რა უნდა იყოს ამაზე სანდო, ეჭვშეუვალი არგუმენტი (თუ მრევლს ეჭვი არ ეპარებოდა)? თუკი ამის შემდეგ რომელიმე მკვლევარს კონკრეტული წყაროს სანდოობის დადგენა მოუნდება, სჯობს მაშინვე მრევლს მიმართოს, და, თუკი, მრევლს წყაროში ეჭვიც კი არ შეეპარება ე. ი. წყარო სანდოა და მასზე დაყრდნობით ისტორიული სინამდვილის დადგენა შესაძლებელი ყოფილა! თან ეს ყველაფერი, რომ ასე არ ყოფილიყო, ჰაგიოგრაფებიც როგორ დაიწყებდნენ აღნიშნულ მოვლენათა აღწერას, ეს ნაწარმოებები ხომ ოფიციალურ საკითხავებს წარმოადგენდა, რადგან შუა საუკუნეებში ყველაფერი რაც იწერებოდა, სანდო და ეჭვშეუტანელი იყო?! გავიხსენოთ თუნდაც ლეონტი მროველი. ის სამეფო კარის ოფიციალურ ისტორიოგრაფიას ემსახურებოდა, მის თხზულებებს უფლისწულები _ საქართველოს მომავალი მეფეები _ კითხულობდნენ. მეუფე ანანიას ლოგიკით, ჰაოსისა და ქართლოსის ძმობა (თან არ დაგვავიწყდეს, რომ ლეონტის თანახმად, სომეხთა წინაპარი ჰაოსი უფროსი და, შესაბამისად, უპირატესი ძმაა) ტყუილი არ იქნებოდა, მეფეთა ცხოვრება, სადაც ავტორი ჰაოსის უპირატესობას ასე თავგამოდებით ამტკიცებს, ხომ ოფიციალური საკითხავი იყო?!

      აი, ამგვარი დასკვნების გამოტანა შეგვიძლია ჩვენ პატივცემული მიტროპოლიტი მკვლევრის _ მეუფე ანანიას _ მსჯელობიდან. ისტორიული კვლევის ასეთი სავალალო მდგომარეობა თავიდან, რომ ავიცილოთ, ამისათვის აუცილებელია გავითვალისწინოთ კონკრეტული საკვლევი ეპოქისა და წყაროს სპეციფიკურობა და არ უნდა დავივიწყოთ წყაროებისადმი კრიტიკული მიდგომა. წყაროთა ანალიზი (და ზემოაღწერილი მსჯელობა ანალიზის გარდა ყველაფერია) ხომ ისტორიკოსის უპირველესი მოვალეობაა, მაგრამ ყოველივე ეს პატივცემული მიტროპოლიტი მკვლევრისათვის არასაჭიროა, რადგან მას საკუთარი მეთოდები და მიდგომები გააჩნია და ისტორიოგრაფიაში მიღებულ მეთოდოლოგიას არად დაგიდევთ. ნორმალურ ქვეყანაში, სადაც მეცნიერებაც შესაბამის სიმაღლეზე იდგებოდა, მიტროპოლიტი მკვლევრის ,,სამეცნიერო“ შემოქმედებას მყისიერი რეაქცია მოჰყვებოდა, რის შედეგადაც პატივცემულ მიტროპოლიტ მკვლევარს კვლევის გაგრძელების ყოველგვარი სურვილი დაეკარგებოდა, მაგრამ ჩვენ ქვეყანაში სადაც ძალაუფლების მქონე მაღალი რანგის სასულიერო პირთა წინაშე პირფერობა ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა, მიტროპოლიტ მკვლევარს თავი თანამედროვეობის გამოჩენილ მეცნიერად მიაჩნია და ლამის ყოველწლიურად სამეცნიერო საზოგადოებას თავისი ახალ-ხალი ნაშრომებით ,,ანებივრებს“.   

     

---

[i] ჩვენ ისტორიოგრაფიაში ტერმინებს ,,ასურეთი/სირია“ და ,,ასურული/სირიული“ ნაკლები ყურადღება ექცეოდა. ეს პრობლემა საფუძვლიანად აქვს მიმოხილული ბრიტანელ ქართველოლოგს ემა ლუსლი ლემინგს თავის ახალხან გამოქვეყნებულ ძალზე საინტერესო კვლევაში, იხ. Emma Loosley Lemming, Architecture and Asceticism: Cultural Interaction Between Syria and Georgia in Late Antiquity, Texts and Studies in Eastern Christianity, vo. 13 (Leiden/London: Brill, 2018), 9-15; გარდა ამისა ამ სიტყვათა შინაარსს ძველ ქართულ მწერლობაში საფუძვლიანად შეეხო კონსტანტინე წერეთელი, სემიტი ხალხების აღმნიშვნელი ეთნიკური ტერმინები ქართულში (თბილისი, 2000), 59-64

[ii] ანანია ჯაფარიძე, ,,ქართულ-ასურული საეკლესიო ურთიერთობები“, ასურელი მამები აღმოსავლურ და დასავლურ საეკლესიო ტრადიციებში (თბილისი, 2009), 41

[iii] ჯაფარიძე, ,,ქართულ-ასურული საეკლესიო ურთიერთობები“, 45

[iv] ჯაფარიძე, 45

[v] ჯაფარიძე, 46

[vi] ჯაფარიძე, 46-47

[vii] ჯაფარიძე, 47

[viii] ჯაფარიძე, 47

[ix] ჯაფარიძე, 48

[x] ჯაფარიძე, 48